Наханбасты (Balaeniceps rex). «Осал» топқа жатқызылған бұл құс Шығыс Африканың оңтүстік Судан елінен Замбияға дейін таралған.

Сирек кездесетін құс түрлерін сақтап қалу үшін ерекше байланыс орнатуымыз керек.

Мақаламызды «бастап тұрған» наханбастыға көз салыңыз. Жойылуға шақ қалған құс Дүниежүзілік жоғалып кету қаупі төнген әрі эволюциялық ерекше (Evolutionarily Distinct and Globally Endangered – EDGE) құстар бағдарламасымен қорғалады. 2007 жылы EDGE бастамасын көтергенімдегі ең үлкен қиындық адамдарды аталмыш құстарды қорғау жөнінде міндеттеме қабылдауға көндіру болды. Өйткені олар наханбастылар туралы хабарсыз-тын. Дұрысында, мен табиғатты жарнамалайтын агенттікке барып, адамдар осынау ғажап жаратылысқа жақындау үшін не істеу керектігін сұрауым керек еді. Дегенмен ондай агенттік болмағандықтан, біз өмірлік маңызға ие байланыс жібін өнер мен ғылым арқылы жалғауға бел будық.

Филиппин бүркіті (Pithecophaga jefferyi). Жойылып кету қаупі аса жоғары құс Филиппин аралдарынан Лейте, Лусон, Минданао, Самар аралдарында таралған.

Тим Флак «жоғалып кету қаупі» кітабында жарияланған осы мақаладағы құстарды суретке түсіріп шықты. Оған мен де үлес қостым. Флакт – түсініксіз тіршілік иелерінің болмысын, бір-біріне ұқсастығын объективке сыйғызу ісінің шебері.

Адам үлкен құстардан күшті әсер алады дейсіз бе, әлде түрлі-түстісінен бе? Сәбидікіндей сипаттарынан ба, айталық, көзі үлкендерінен? Құстардың портреттегі бейнесі әсерлірек пе, әлде табиғаттағы кескіні ме? Фотоға қарайтын адам оның мінез-құлқы мен үрейлігімен эмоционалды байланыс құра ала ма?

Мысырлық құмай (Neophron percnopterus). Мына құмай Оңт. Еуропа, Африка, Үндістан мен Непалда таралған. Халық­аралық табиғатты қорғау ұйымы (ХТҚҰ) оны «жойылып кету қаупі аса жоғары» құс деп бағалады. Яғни ол тіршілік статусын анықтайтын тоғыз категорияның ең соңғысында тұр.

Флактың суреттері осы тақырыпта әңгіме өрбітуге түрткі болды. Қазіргі таңда біз «Табиғатты көркейту» гранттық бағдарламасы аясында адамзат пен табиғат арасындағы байланыс­ты арттыру тәсілдерімен бөлісуге National Geographic-ке сарапшыларды тартудамыз. — Джонатан Байли

Кішкентай басқыншы ара тотықұсы (Ara militaris) «Осал» топқа жатқызылған бұл құс Мексикадан бастап, Аргентинаға дейін таралған. Бұл сурет жеке жинақтан алынды.

Жолаушы кептер (Ectopistes migratorius) Солтүстік америкалық бұл құс жойылғанша ауланып, ең соңғысы 1914 жылы өлген. Мына үлгі осы саланың маманы Э.Фюллердің жинағынан алынды.

Адам факторы жоғалу қаупі төнген құстарға кері әсерін тигізуде.

Құстарға залал келтіріп жатқан лас ауаның кем дегенде жартысын адамдар бөліп шығарады. Ең үлкен қауіп күн санап ұлғайып жатқан ауыл мен су шаруашылығынан келуде. Келешекте жаһандық жылыну басты себепшіге айналуы мүмкін.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Жуырда табылған қаңқа шамамен 9 млн жыл бұрын жирафтар қазіргілеріне қарағанда бұғыға көбірек ұқсағандығын дәлелдейді. Олардың мойны қысқалау, төбесінде қос сүйекті дөңес мүйізі болған.

Кір кетіретін өсімдік болады екен

«Кір кетіргіш» сөзін естігенде ойыңызға ең бірінші не келеді? Саңырауқұлақтар емес шығар, әрине… Алайда «Новозимс» атты даниялық мекеме кір тазалағыш құралдарын тиімдірек әрі табиғатқа залалсыз, энергия­­ны үнемдейтін етіп шығаруға саңырау­құлақтарды пайдаланады.

Анығын айтқанда, компания саңырауқұлақтардың қорегі болып табылатын кейбір ірі материалдарды ұсақтайтын ферменттер шығарумен айналысады. Бұл фермент кез келген кірді – шоколадты балмұздақты да, көк шөпті де кетіретін детергенттердің қайнар көзі.

Авторы: Лори Кусберт

Жантүршігерлік сурет. Аса ірі қатер. Жаһанның жанайғайы. Дегенмен National Geographic бұл аюдың құрып бара жатқанына тек жаһандық жылынуды кінәламайды.

Уақыт алдыға жылжыған сайын климат өзгерісі тіршілікті өрт, құрғақшылық, суық, аштық секілді апаттармен алқымнан ала түспек. Мына ақ аюдың тағдырындай көз алдыңызда бадырайып көрініп тұрса да, жеке жануардың трагедиясы мен жаһандық жылынудың арасындағы байланысты дәлелдеу қиын.

Фотограф Пол Никлен екеуіміз климат өзгерісін суретке түсіру үшін жолға шықтық. Бұл оңай шаруа болмады. Мына сурет арқылы біз жаһандық жылыну салдары қалай боларын дәл жеткіздік деп ойладық. Алайда қателескен сияқтымыз. Сурет тез тарап, адамдар оны қате түсінді.

Бірде Пол Канаданың арктикалық зонасындағы Сомерсет аралында барлау жұмысын жасап жүріп, ақ аю көріпті. Ол менен тез арада SeaLegacy SeaSwat тобын жинауды өтінді. 2014 жылы іргесін өзіміз қалаған бұл ұйым мұхитты қорғау идеясын халыққа таратуды мақсат етеді. Ол маған қоңырау шалған күннің ертеңіне біз Резольют аралындағы Инуит ауылына жол тарттық. Ол аюды табар-таппасымыз, оның тірі не өлі екені бізге беймәлім болатын.

Бізге қайырымдылық ретінде берілген қайықпен айлаққа келе сала жағалауды бинокльмен бір шолып шықтым. Сондағы көргенім: құлағалы тұрған ғимараттар, бос жанармай құйғыштар, балық аулау бекетіне ұқсайтын қаңырап жатқан ландшафт. Кенет жансыз кілемдей жерде жатқан бір аю басын көтерді. Денесінің көлеміне қарап, оны еркек аю ма деп топшыладық.

Қасына баруымыз қажет еді. Үрмелі қайыққа ауысып, жағалауға жақындадық. Бір бос ғимараттың тасасынан аюға көз тастадық. Ол бір сағаттай қозғалыссыз жатты да тұруға оқталғанда, мен қалай демімді ішіме тартқанымды аңдамай қалдым. Аюдың ақ жүндері ластанған. Кезіндегі айбарлы кескінін құр сүйекке ілінген терісі жоққа шығарып тұр. Әр қадамын ауыр әрі баяу басады. Біз оның науқас, жаралы әрі аш екенін байқадық. Оның күні аз қалғанын болжау қиын емес-ті.

Мен оны – суретке, ал Пол видеоға түсірді. Аю бірдеңе ілінер деп жанармайдың бос барабандарын иіскелей бастағанда, әріптестерім көздерінің жасын сүртіп жатты. Пол осы видеоны Instagram желісінде жариялап: «Аштық деген, міне, осындай болады», – деп жазып қойды. Сонымен қатар ол ғалымдардың ақ аюлардың келесі ғасырда жойылып кетуі мүмкін деп болжағанын да жазды және «әлемдегі 25 000 ақ аю дәл осы аюдай өлмек пе» деген сауал тастайды. Пол адамдардан көміртек қалдықтарын азайтуды және мынадай жайттың орын алуының алдын алуды сұрады. Алайда ол: «Дәл осы аюдың түбіне жаһандық жылыну жетті», – деп жазбады.

National Geographic бұл видеоны алып, оған субтитр қосты. Ол National Geographic қоғамының жеке парақшасындағы көрсетілімі ең жоғары видеоға айналды. Жаңалықтар желілері бұл оқиғаны іліп әкетті. Әлеуметтік желі видеоға қатысты пікірлерден жарыла жаздады. Видеоны бақандай 2,5 миллиард адам көрген. Мақсат орындалды, бірақ бір проблема бар. Біз оқиғаны уысымыздан шығарып алдық.

Оқырмандардың біздің жеткізбек болған түпкі мақсатымызды ұғына алмағаны бізді таңғалдырмады. Бізді таңғалдырған һәм қынжылт­қаны – жұрттың жауабы. Оқырмандардың бірі – жаһандық жылыну тақырыбын көтергенімізге ризашылығын білдірсе, енді бірі – сол аюды бірден неге тамақтандырмағанымызға, үстіне жылы бір нәрсе жаппағанымызға немесе ветеринарға апармағанымызға ызалы екендіктерін білдіріп жатты. Бұлардың аюды аман алып қалуға көмегі болмас еді. Сансыз пікірлер адамдардың жабайы табиғаттан, экологиядан, тіпті географиядан қаншалықты бейхабар екенін аңғартты. Сол пікірлердің арасында жаһандық жылыну құбылысын теріске шығарып, «статус квоны» сақтап қалуды ұсынғандары да болды. Біз олар үшін қоршаған орта проблемасын үлкейтіп көрсетіп жатқандардың бірі болып қана қалдық. Алайда осы тәжірибеден соң әлі көп адамға ойымызды жеткізуіміз керектігін түсіндік.

Біздің қателігіміз оқиғаны жеткілікті мөлшерде толық баяндамағанымызда болса керек. Оқырмандарға табиғаттың ертеңгі жағдайын дөп басатын фото табуды көздегенімізді, ал әлгі ақ аюға не болғанынан бейхабар екенімізді жариялауымыз керек еді.

Сол аюдың жаһандық жылынудың салдарынан осындай күйге түскеніне сенімді емеспін, бірақ ақ аюлардың өз қорегін аулау үшін теңіз мұзының платформасына тәуелді екенін нақты білемін. Жыл сайын Арктика теңіздерінің температурасы көтеріліп, теңіздегі мұздар жыл ішінде ұзақ уақытқа дейін болмайды. Нәтижесінде, ақ аюлар итбалықтарды, морждарды, киттерді аулай алмай, біртіндеп аштықтан қырыла бастайды.

Жанармай барабанынан ештеңе таба алмаған ақ аю суға сүңгіп әрі қарай жүзіп кете берді. Пол оны «әбден әлсіреп, өлетін болды-ау» деп уайымдап еді, аю керісінше суда рақаттанып жатқандай көрінді. Ол жағалау сызығындағы қиылыстан бұрылып, көрінбей кетті. Біз оны қайта кездестірмедік. Дегенмен өлім аузындағы осы аюдың суреті жаһандық жылыну мәселесін күн тәртібіне шығарды. Мәселе түбегейлі шешілгенге дейін ол өзектілігін жоймақ емес. Табиғаттың тепе-теңділігі сақталуы керектігін бір ғана сурет арқылы дәлелдеуге тырысқанымызды көп адам кейін түсінер…

Авторы: Кристина Миттермейер

Кристина Миттермейер – фотографтың көмекшісі, спикер, National Geographic қоғамының зерттеушісі. Ол – SeaLegacy коммерциялық емес мұхитты қорғау ұйымын құрушылардың бірі, атқарушы директор.

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Айыртау ауданында орналасқан Имантау көлі – еліміздегі ең көрікті табиғи ескерткіштер тізіміне кіреді. Мұнда сирек кездесетін ем аршасы жайқалып тұр. Имантаудың сұлулығы тек өз еліміздің адамдары ғана емес, алыс-жақын шетелдіктерді де баурап алған.

Жер бетіндегі ең ылғалды аймақ саналатын Амазонка ойпаты – Жер шарының «өкпесіне» баланса, ал қазақ жерінің «өкпесі» деп Солтүстік Қазақстан облысы десек, артық айтпаған болар едік. Экологтардың айтуынша, облыстағы орман-тоғайдың көптігі соншалық ондағы ауаның тазалығы ота жасалатын бөлмеге берілетін ауамен пара-пар. Одан бөлек бұл өңірдің қыз күлкілі бұлақтары сылдырай ағып, құлан жоны көрінбейтін көкмайса шалғыны самал желмен толқындана тербеліп тұрады. Сол себепті болар Солтүстіктің бұзылмаған арда табиғаты мен көз жанарыңды суырып әкетердей әсем көрінісі кез келген жанды өзіне ғашық етпей қоймайды. Өңірдің еліміздегі басқа аймағымен салыстыр­ғандағы басты айырмашылығы – қысы желсіз, жазы жұмсақ болатындықтан адамдармен бірге жан-жануарларға да аса қолайлы.

Бір ғана аймақта ірілі-ұсақты 2,5 мыңға жуық көлдің болуы да сирек кездесетін құбылыс. Көл саны көп болғандықтан облыс тұрғындарының басым көпшілігі балық шаруашылығы және омарташылықпен айналысады. Мәселен, солтүстікқазақстандық омарташылар биыл бір мың тонна бал жинау­­ды жоспарлап отыр. Бұл жөнінде облыс әкімі Құмар Ақсақаловқа Омарташылар қауымдастығының төрағасы Олег Гаврилов айтты. «Биыл облысқа жеткізілген балдорбалардың арқасында мың тонна бал жинай алатындай шамамыз бар», – деді ол.

Бір ғана Айыртау ауданында шетелдік туристер жиі баратын екі көл бар, соның бірі – Имантау, екіншісі – Шалқар көлі. Имантау көліне келгендер көп жағдайда жағажайда шатыр тігіп алып, табиғат аясында демалғанды қалайды.

Шалқар көлі – еліміздің Солтүстік өңіріндегі көлдер ішінде жалғыз тұзды көл. Ол фитопланктоны балдыр мен зоопланктонға өте бай болғандықтан химиялық құрамы Қара теңізге өте ұқсас. Ал көл жағалауындағы саз балшықтың адамға полиртрит, артрит, қышыма мен остеохондроз секілді аурулардан сауығып кетуіне септігі мол.

«Красный бор» МКК қорығы Солтүстік өңірлерде мекендейтін жан-жануарларды қорғау мақсатында құрылған. Бүгінде қорық аумағындағы марал саны 1100-ге жетіп отыр. Бұл – үлкен нәтиже. Себебі өткен ғасырдың 90 – жылдары онда 200 ғана марал қалған.

Өңірдегі киелі жерлер тізіміне Айыр­тау ауданындағы Ботай мәдениеті, Айғаным қонысы, Қарасай мен Ағынтай батырлардың ескерткіш кешені еніп отыр. Ал ел ішінде «Абылайхан қонақ үйі» деп аталып кеткен кешенді мұражай қазақ хандары билік құрған замандардың жарқын үлгісі іспетті. Талай таланттардың ордасына айналған қасиетті өлке ақын-жазушылардан да кенде емес Мағжан Жұмабаев, Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсірепов осы өлкеде туған.

Шалқар көлі теңіз деңгейінен 309,7 м биіктікте жатыр. Ұзындығы 15 шақырымнан асатын көлге ірілі-ұзақты 5 өзен құйғанымен, негізгі бөлігін жерасты суынан алады. Құрамы ащы судан тұратын көлдің тереңдігі – 4-5 метр аралығында.

Статистикаға үңілетін болсақ, 2017 жылы Солтүстік Қазақстан облысына демалуға келген туристер 2016 жылға қарағанда 56 пайызға көбейген. Аймаққа әсіресе Ресей, Қытай, Қырғыз­стан, Түркия және Германия елінен туристер жиі келеді. Имантау – Шалқар – Зерендіде, жалпы алғанда, 37 демалыс базасы бар. Биыл сондағы демалыс орындарында болып қайтқан туристер саны 300 мыңға жуықтаған. Аймаққа келетін туристер санының еселеп артуына, әрине, ел Үкіметінің атқарып отыр­ған шаруасы да аз емес. Шынын айтайық, шетелдік туристерді айтпағанда, қазақстандықтардың өзі Солтүстік Қазақстан облысында осындай тамаша жерлердің барын біле бермейді. Осыны ескерген ел Үкіметі жуырда «Астана – Көкшетау – Володар» бағытына қатынайтын электропойыз­­ды іске қосқан болатын. Оған отырған жолау­­шы алты сағат ішінде Имантау мен Шалқар көлінің жағажайында күнге қыздырынып та үлгереді. Қазақстан билігі бұл жерлерге жетуді жеңілдету мақсатында ауданаралық автожолдарды да кезең-кезеңімен халықаралық талаптарға сай етіп өндеуді көздеп отыр. Себебі еліміздің Солтүстік аймақтарын «Транссібір», «Орта Сібір» және «Транс-Қазақстан», «Петропавл»-«Астана»-«Қарағанды» теміржолы және халықаралық автожол кесіп өтеді.

Облыс 97,99 мың шаршы шақырым аумақты алып жатыр. Бұл ел территориясының 3,6%-ын құрайды.

Солтүстік Қазақстан өңірі флора мен жануарлар әлеміне де бай. Онда өсімдіктердің – 1500, жәндіктің – 5000, балықтың – 20, бауырымен жорғалау­шылардың – 25, құстардың 200 түрімен қатар марал, елік, аю, қасқыр, қабан, борсық, түлкі мен қоян секілді жабайы аңдарды кездестіруге болады.

Айыртау ауданы. Жыл сайын ел қамбасына орта есеппен 18-20 миллион тонна астық құйылатын болса, соның 30 пайызы солтүстікқазақстандық диқандардың үлесінде. Олар жыл сайын 4,5 миллион гектар жерге дәнді және майлы дақылдар егеді. Биыл жергілікті дихандар орта есеппен әр гектардан 18,0 центнер астық алуды жоспарлап отыр. Ең мол өнімге Айыртау ауданындағы «Бабық бұрлық» ЖШС-і қол жеткізген. Биыл бұл шаруашылық орта есеппен әр гектардан 62 центнер астық алған.

Солтүстік Қазақстанның экономикалық-географиялық жағдайы салыс­тырмалы түрде қолайлы саналады. Аймақтың Оңтүстігі мен Батысы Арқаның ақселеулі аймағына сұғына еніп жатса, Солтүстігі мен Шығысы Ресей Федерациясының Қорған, Түмен, Омбы облыстарымен шекараласады.

Облыста Айыртау, Ақжар, Аққайың, Есіл, Жамбыл, Мамлют, Мағжан Жұмабаев, Тайынша, Тимирязев, Уәлиханов, Шал ақын, Ғабит Мүсірепов және Қызылжар деп аталатын 13 аудан бар.

Қарасай мен Ағынтай батырға арнап салынған бұл мемориалды кешен Айыртау ауданы Қарасай ауылының маңындағы Құлшынбай төбесіне тұрғызылған. Олар 1620-40 жылдар аралығында жоңғарларға қарсы шабуылдарға бірге шығып отырған. Қос батыр 1643 жылы болған «Орбұлақ» шайқасына да қатысқан. Кешен әскери дулыға түріндегі қос мұнарадан тұрады.

Айғаным қонысы.

Айғаным – Абылай ханның тұңғыш ұлы Уәлидің кіші әйелі, яғни ол атақ-даңқы әлемге тараған, алты Алаштың басын қосып ел еткен, ақыл-парасатына тең келер жан жаратылмаған ұлы Абылайдың келіні. Жаратылысынан айрықша дарынға, ерекше бітімге ие болған, артына өлмес-өшпес мұра қалдырған, мынау жарық дүниеден құйрықты жұлдыздай жарқ етіп ағып өткен ғұлама ғалым Шоқанның әжесі. Оның әкесі Шыңғыс сұлтанның туған анасы. Негізінде әуелі ел арасында өзінің айрықша ақылымен, көріктілігімен, білімділігімен, парасаттылығымен ханша атанған. Жалпақ жұрттың қошеметі мен құрметіне ие болған.

Көкорай шалғын алқап пен алуан түрлі гүлдерге бай Солтүстік Қазақстан облысы астық өсірумен қатар, омарташылықпен де айналысуға аса қолайлы аймақ саналады.

Осыны ескерген солтүстікқазақстандық омарташылар соңғы жылдары бал арасын өсіруді мықтап қолға алғандай. Мәселен биыл олар соңғы 20-25 жылда тіркелмеген көрсеткішке қол жеткізіп, бір мың тонна бал жинаған. Бұл жөнінде облыс әкімі Құмар Ақсақаловқа Омарташылар қауымдастығының төрағасы Олег Гаврилов айтты. «Биыл облысқа жеткізілген балдорбалардың арқасында бір мың тонна бал жинауға мүмкіндік алдық. Бұл тұрғыда жергілікті биліктің көрсетіп отырған көмегін айтпай кетуге болмас», – деді ол. Оның айтуынша, жиналған өнімнің негізгі бөлігі көрші мемлекеттерге экспортқа шығарылады.

Солтүстікқазақстандық ара өсірушілер үшін бір маусымда мың тонна бал жинау әрине рекордтық көрсеткіш емес, себебі жергілікті шаруалар бұған дейін де қазіргіден үш есеге артық өнім алған кездері болған. Оған мына статистикалық деректер дәлел. Мәселен КСРО тұсында Қазақстан бал шығару бойынша Ресей, Украина және Белоруссиядан кейінгі төртінші орыннан түспеген. Тіпті, тәуелсіздік алғанға дейін біздің еліміз 50 мың тонна өнімді Жапония, Оңтүстік Корея мен Германия еліне экспортқа шығарып келген. «Біздің шаруалар көл-көсір табысқа кенелткен сол шақтарды биыл еске түсіргендей болды», – дейді Олег Гаврилов.

Емдік қасиеті ертеден белгілі болған бал суық тигенде, жүрек, өкпе, бауыр, асқазан, бүйрек, ішек және жүйке ауруларына ем ретінде пайдаланылады.

Дәл қазір әлемде бал өндірісінде Қытай елі көш бастап тұр. Одан кейінгі орынға Аргентина, Украина, Мексика мен Түркия жайғасқан. Үздік ондықты солтүстіктегі көршіміз Ресей түйіндеп отыр. 2013 жылғы ресми деректерге қарағанда қытай елі бір жылда 100 мың тоннадан астам өнім алған.

Солтүстікқазақстандық омарташылар негізінен Карпат араларын ұстағанды қолайлы санайды. Себебі Украинадан әкелінетін бұл ара тұқымдасының бір ұясы әр маусымда 50 келіге дейін таза бал бере алады. «Бұл араның тағы бір ерекшелігі – олар ызақор болмағандықтан адамды көп шақпайды», – дейді Олег Гаврилов.

Ғалымдардың айтуынша, арадан мол өнім алу үшін жер-жерде түйе бұршақ пен эспарцет сияқты гүлдер өсетін алқаптарды бақылауға алып, суды мол қажет ететін жоңышқа шөбін маусым сайын егіп отыру қажет.

Дәл қазір Солтүстік Қазақстанның оған әлеуеті де, әлеуметі де жетеді.

Ара топталып, үлкен ұя болып тіршілік етеді. Бір ұяда бір ұрғашы ара (аналық ара), бірнеше жүз еркек ара мен ондаған мың «жұмысшы» ара болады. Ұрғашы ара тәулігіне 2-3 мың, маусымына 200 мың ұрықтандырылған жұмыртқа (кейде ұрықтандырылмаған жұмыртқа да) салады. Ұрықтанған жұмыртқадан ұрғашы, жұмысшы және аналық аралар, ал ұрықтандырылмаған жұмыртқадан тек еркек аралар ғана шығады.

Фото: Ерболат Шадрахов, Альберт Ди Мауро, Дмитрий Ругис, Жайнар Дәркембаев

Туамоту архипелагінде орналасқан Факарава атоллындағы оңтүстік арнада рифтік сұр акулалардың балық аулап жүрген түні. Л.Баллестаның командасы су астына торсыз-қарусыз сүңгіді. Олардың санағы бойынша 700 акула байқалған.

Теңіз алабұғалары көбейетін және аш акулалар қоректенетін Франция Полинезиясындағы асау арнаның сирек көрінісі.

Франция Полинезиясындағы 60 шақырымға созылған тік бұрышты Факарава маржан аралының оңтүстік қиырында тар арна тосқауыл кедертасты кесіп өтеді. Жыл сайын маусым айында мыңдаған құбылғыш теңіз алабұғасы (Epinephelus polyphekadion) осы арнаға ұрпақ тарату үшін жиналады. Алты сағат сайын судың қуатты көтерілуі мен қайтуынан мүйіс бірде толып, бірде босайды. Етті-қоңды, ұзындығы шамамен 50 сантиметрлік теңіз алабұғаларын аңдитындар жоқ емес: мұнда жүздеген рифтік сұр акула оларды аулау үшін жиналған. Аналық теңіз алабұғалары санаулы күннің көбін уылдырық шашатын орында өткізеді. Жылдың басым бөлігінде жалғыз жүретін аталықтар кей себептерге байланысты балықтың бәрі жиналып, бұлтқа ұқсаған уылдырық пен ұрық суға шашылғанға дейін дәл осы жерден апталап кетпей қояды. Жергілікті тұрғындар уылдырық шашу ай толған кезде болатынын айтты.

Акулалардың негізгі қорегі – уылдырық шашу үшін жиналатын 17 000 камуфляжды теңіз алабұғасы. Судың қайтуы ұрықтанған жұмыртқаларды қайта теңізге әкетеді.

Өткен төрт жылда мен командаммен бірге осы таңғаларлық құпияға толы көріністі түсіріп, түсінуге тырыстық. Жалпы, 21 апта бойы біз күні-түні үш мыңға жуық сағат уақытты тереңдігі 35 метрлік арнада өткіздік. Бақылауымызды бастаған жылы, яғни 2014 жылы теңіз биологтері – Йоханн Моурье мен Антони Гильберт тұңғыш нақты санау жүргізді: арнада шамамен 17 000 теңіз алабұғасы мен 700 рифтік сұр акула байқалған (мұндағы балықтар биосфералық резерватпен қорғалған). Сол жылы мен толық 24 сағатқа созылған сүңгу миссиясын орындадым. Бұл бүкіл топтың техникалық қолдауын қажет етті. Мақсат – ұзақ уақыт бойы үзіліссіз, су астындағы балық тіршілігін зерттеу.

Алғашқы түні ымырт үйіріле шаянтектес­тер мен ұлуларды көрдім. Су алабұғаның ұйықтау үшін тері түсін өзгертіп, саңылауларда ғайып болғанына куәмін. Сондай-ақ акулалардың «тірілгенін» байқадым. Күндіз баяу жүзіп жүргенде ояу алабұға олар үшін тым жылдам болатын. Қазір түн қоюланғанда жүздеген акула теңіз түбін торуылдап жүр. Олардың жылдамдығын менсібеппін. Акула қимылы абыржытады: осы тәуліктік сүңгуде демалуымды қамтамасыз ететін газ қоспасы кесірінен қауіпсіз су бетіне қалаған уақытта көтеріле алмайтын едім. Тұңғиықта бұл жыртқыштармен бірге қалуға мәжбүр болдым.

Мұнда толқын 92 метрлік арна арқылы Тынық мұхитынан маржанды атоллмен қоршалып жатқан мүйіске қарай құйылады. Факарава жанартаулы аралдың айналасында түзілген.

Сол уақыттан бері мен үрейді жеңдім. Оның орнына делебем қозып, торсыз не шынжырлы кіреукесіз, тіпті шоқпарсыз акулалар үйіріне саяхатқа шығуға деген құмарлық оянды. Факаравадан мынадай нәрсені анықтадық: акулалар қасқырлар сияқты тобымен шабуылдайды, тек әріптестігі аздау.

Жалғыз акула, тіпті маужыраған теңіз алабұғасын да ұстауға әлі келмейтіндей ебедейсіз. Олар тобымен балықты тығылған жерінен айдап шығып, қоршап алуға бейім. Сосын оның парша-паршасын шығарады. Шабуылды түсіріп алдық, кейіннен ғана Янник Гентилдің секундына мың кадр түсіретін арнайы камераның арқасында акулалардың баяу кадрдағы қимылын көріп, таңдай қақтық.

Акулалар үшін адамдар – нысана емес, кедергі. Түнде сүңгігенде олар әрдайым бізге жақындайды. Баяу қозғалыстың өзі не жарықтың сәулесі олардың назарын аударады. Кейде олар көгертуге жеткілікті дәрежеде бізді сүзіп өтеді. Кейде «ашулы» акуланы транстың бір түріне түсіретіндей құйрығынан ұстап, кері айналдырып тыныштандырамыз.

Күндіз акулалар арнаны шайқап жатқан толысу ағысына қарсы бейбіт жүзіп жүреді. Олар теңіз алабұғалары су түбінде демалып, ұстауға оңайырақ кезде іске кіріседі.

Факараваға топтасқан кезінде, бәлкім, мыңдаған теңіз алабұғасы рифтік сұр акулаларға жем болады. Жарақат алатындары одан да көп. Түні бойғы сүңгуден кейінгі таңда тірі қалғандарынан құралған топты суретке түсірдім. Жарақаттар өте ауыр: қанаттары сынған, желбезектері жұлынып кеткен. Бірақ олар осындай қиын жағдайға мән бермегендей көрінеді. Аталықтар бір-біріне қайта-қайта бетпе-бет қарсы шығып, өздерінің ұрпақ тарату түйсігінің құлы ретінде күш көрсетіп, бәсекеге түседі.

Былтырғы, осыдан алдыңғы экспедициямызда ақыры мұның себебін түсіндіретін мәселенің мәнін таптық. Уылдырық шашылған күні бүкіл экожүйе өзгереді. Он мыңдаған майшабақ секілді цезинидтер қаптайды. Белі жұмыртқаға толы аналық алабұғаның түсі өзгеріп, аталықтар үстінен қарап жүреді. Арасында аталықтар төменге түсіп, аналықтың алдында саппен жүреді. Ол аналықтың белінен тістеп, уылдырық шашуға шақырғандай көрінеді.

Екі акула балықты тартқылап жатқанда олардың аузынан теңіз алабұғасы етінің бір жапырағы түсіп кетті. Теңіз алабұғаларын рифке тығылған жерінен қуып шығу үшін жұмылған акулалар кейін олжа үшін тартысады.

Кенеттен даңғыр-дұңғыр басталады. Айналамыздан ондаған не сол шамадағы теңіз алабұғасы аспанға атылады. Әр топ жалғыз аналықты қоршаған көптеген аталықтан тұрады. Акулалар да бұған қосылады, бірақ көбіне сәтсіздікке ұшырайды. Теңіз алабұғалары тым жылдам. Шағылысу көз ілеспес жылдамдықта өте шығады. Сондықтан не болғанын көре алмай қаламыз. Цезинидтер біздің алдымызды бөгеп, теңіз алабұғаларының жұмыртқалары мен ұрықтары көріне сала оларды жеу үшін тұра ұмтылады. Қалғаны бейберекет араласып, қуатты қайту ағысы арқылы теңізге қарай жөнеледі.

Бүкіл даңғаза көрініс бір сағатқа жетпей аяқталады. Себебін түсіне алмай таңғалдық. Аталық теңіз алабұғалары үшін не пайда сонда? Ақыр соңында аналықты өзіңе меншіктеп алмасаң, оның жұмыртқалары сенің ұрығыңмен қосылғанын білмесең, төрт апта бойы басқалармен айқасып, әр түнде акулаға жем болу қатеріне бас тігудің не бәсі бар? Бұл күш-қуатты босқа жұмсау секілді көрінеді, мұндайды табиғат та қолдай қоймас еді.

Кей балықтар құтылады: мына біреуі акула шабуылынан аман қалған. Баллестаның командасы Факаравадағы мұндай қантөгісті көп көрді.

Тағы да Гентил дәл уақытында дұрыс жерден табылды. Оның камерасы бір секундқа созылған шағылысқан сәтті түсіріп үлгеріпті. Баяу кадрда бәрі анықталды. Аналықпен шағылысу құқығына ие болған аталық оны ұрықтандыра бастады. Ол денесін барынша жақындатуға тырысады. Басқа аталықтар осы жұптың айналасына үйіріліп алған. Төрт апталық қызуқанды айқастан кейін басымдыққа ие болған аталықтың әрең қол жеткізген сыйлығы – шептің алғы жағында болу, яғни оған өз генін таратудың жақсы мүмкіндігі туады.

Жергілікті тұрғындар рас айтыпты: мұның бәрі ай толған кезде болды. Ұйықтап жатқан алабұғалармен бірге күтіп жатқанымда ай  сәулесінің баяу ғайып болғанын көрдім. Сол сәтте, бәлкім, бірнеше километр қашықтан киттердің «ән салғанын» естідім. Дымқыл киім ішінен қаншылықты дене тітіркенетінін білмедім, бірақ менің денем шымырлағандай сезілді. Киттердің кімге дыбыс бергенін кім білсін. Білетінім бір-ақ нәрсе: биылғы жылдың маусым айында Факараваға қайта баратынымыз анық.

Рифтік сұр акула қысқа тұмсықты сытқыны талғажау етуде. Алабұғаны олар бүтіндей жұта алмағандықтан парша-паршасын шығарады. Алайда теңіз алабұғалары үшін Факараваның орны бөлек. Ағысы арнаға шашылған ұрпағын алысқа алып кетеді.

Мақала мен фото авторы: Лоран Баллеста

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

1980 жылдың жазы еді. Алматыдан Алакөлге іссапармен келе жаттым. Ойыма қазақ әдебиетінің үлкен де ізгі жүректі достарының бірі Алексей Пантиелевтің заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Омарханұлы Әуезов жайында жазған «Ұлан даланың ұлы жыршысы» атты естелігі түсті. Онда мынадай жолдар бар еді.

«…Алматыдан Ыстықкөлге кетіп бара жатқан сапар бағытында біз жер бауырлай ұшқан дуадақты көрдік. Ол қанатын қағып-қағып жіберді де, даланың шалғын шөбіне сүңгіп кетті. Әуезов қатты дауыстап сол жақты саусағымен нұсқап, машинаны тоқтатты. Оның мектепте оқитын баласы Ернар әкесі сыйға тартқан мылтықты ала сап, дуадақ қонған жерге бой тасалап бұға жөнелді. Балалық көңілден туған аяушылық сезім бе, әлде қалың шөптің арасынан әлгі құсты шынымен таба алмады ма әйтеуір ол бір мезетте оқ шығармай орта жолдан ойлы кейіппен қайта оралды» …

– Қазір, – деп еске алады бұдан кейін ұлы жазушының үзеңгі жолдасы өз естелігінде: – Ернар Әуезов – биолог. Ол біздің елімізде, біздің еліміз ғана емес, дүние жүзінде тұқымы әлдеқашан құрып кетті деп есептелініп келген шағаланың сирек түрін тауып, соның, өсіп-өнуін, көбеюін зерттеп жүр”.

Байқап қараған адамға осында бір символикалық ұқсастықтың шартты түрдегі болса да көрінісі желі тартып жатқандай. Ол – құйтақандай құсқа зәбір көрсетуге жүрегі дауаламаған кешегі бала және өзінің өмірлік жолын табиғат аясындағы қанатты құстар әлемінен тапқан бүгінгі ғылым өкілі.

Үшаралдан Алакөлге құлайтын құмдауыт қабақта құлдыраңдап келе жатқан мотоциклдің қоржын орын­дығында отырған мен осыны ойлаумен болдым. Ал, жолбасшым – Владимир Михайлович Коробкин болса, биылғы жаз күндерінің «түске дейін киіз, түстен кейін мүйіз» танытқан ойнамалы мінезіне алаңдап келе жатқан сыңайы бар.

– Орнитологтар мекені әнебір ашық аймақта, – деді ол кісі бір мезетте. Сөйтті де желден жасаураған жанарын жеңімен сүртіп қойып, мотоцикл тізгінін мар-мар қамыс арасындағы сүрлеуге бұрды.

…Экспедиция қосында Ернар Әуезов жоқ болып шықты. Жігіттердің айтуына қарағанда ол мана таң ата бергенде-ақ құс балапандарына сақина салу үшін Тасты аралына аттанып кетіпті.

Іздеген адамымызды енді амал жоқ күтуге тура келді. Байқаймын, көл жиегіндегі шатыр адамдарының өмірі оншалықты көңілсіз емес сияқты. Әу баста өздерін: «Анатолий, Юра, Нұрлан, Станислав», – деп таныстырған Республика Ғылым академиясы Зоология институтының қызметкерлері аңқылдаған, ақжарқын адамдар екен. Олар­дың бірі бітеудей сойылған құс терісінен кеп жасап, ал екіншісі үлкейткіш әйнек – микроскопқа үңіліп отырып-ақ біз келгелі бергі аз уақыттың ішінде талай әңгіменің басына су құйып үлгерді.

– Орнитолог Әуезовтің реликт шағаласы дейсіз бе? – деді әріптестері өзін Максимыч атап кеткен Анатолий: – Несі бар, оны Ернар келмей-ақ сөз ете беруге болады. Өйт­кені, аталмыш құс түрінің бұл жерден қалай табылғанына ке­зінде осы отырған бәріміздің де куәгер болғанымыз бар.

– Қызық оқиғаның қиюын қашырма, Толик! Оны Ернардың өзі айтсын. Әне, келе жатыр ғой. Шыда.

Осы кезде көзіміз жағалауға келіп қайығынан түсіп жатқан кенепи сұлулықты, резеңке етікті адамға көзіміз түсті. Амандасып, танысқан соң әңгімемізді бірден бастап кеттік. Жасы сол кездері 40-қа енді иек артқан, денесі құрыштан құйғандай тіп-тік, көзі дөп-дөңгелек, қызылшырайлы жігіттің көп сөйлемейтін, сөйлесе шиырып-шиырып келіп лықсытатын сезім бұлқыныстары көп адамдарда кездесе бермейтін бір ерекшелікті танытқандай. Оның сөзінен қандай жайға қанықтық дейсіз ғой сонда?..

Оқиға 1968 жылы болыпты. Республика Ғылым академиясындағы Зоология институтының кіші ғылыми қызметкері Ернар Мұхтарұлы Әуезов нақ осы Алакөлде су құстарына сақина салып жүрген кезде, оның орталық аралдарынан сыртқы пішіні қара басты өгіз шағалаға ұқсас ересек құстардың үлкен тобын кездестіреді. Жас ғалым оларды бірнеше күн бойы бақылағанда алғашқы пікірінің дұрыс еместігіне көз жеткізеді. Көз ұяшығының алдын дөңгелек ақ шеңбер қоршаған, қара мойын бұл құстар өгіз шағалаға мүлде ұқсамайды екен.

Сонда бұл қандай құс болғаны? Осы ой оны маусымдық жұмыс аяқталысымен бірден институт лабораториясына жетелейді. Экспедицияда жинақталған материалдарды ой елегінен өткізу, фотосурет слайдтары алдында сағаттар бойы тапжылмай отыру, тар бөлме ішіндегі талай күнгі пікірталас, жер жүзіндегі құстар тіршілігі жайындағы сирек басылым беттерін парақтау… Ақырында ол келер жылы тағы да сонда, Алакөлге барып, ғайыптан пайда болған әлгі құспен шындап шұғылдануға бел байлайды.

1969 жылы Ернар Алакөлдегі жұмбақ құс бойынан тағы бір ерекшелікті байқайды. Орнитологтардың, бірден-бір сенімді құралы – 200 метр қашықтықтағы нысанаға алған объектісін 4 есе үлкейтіп көрсететін жалғыз көзді “Кутузов дүрбісінен” ол өзі көптен бері бақылап жүрген шағала денесінің басқа туыстарына қарағанда екі есеге жуық кіші екендігіне көз жеткізеді. Оның тағы бір көңілге түйіп қалғаны – әлгі құстың сәл нәрседен дүр етіп ұша жөнелетін секемшілдігі болды.

– Демек, – деп ойлаған ол сол жолы, – бұл тегін құс болмағаны. Мұны зерттей түсу керек.

Алакөл аралдарынан осы тұжырыммен қайтқан Ернар ол кезде бұл құстың өзіндік тарихы бар екенін білмеген еді. Кейінірек көз жеткізсе, аталмыш қанаттылар өкілі жарты ғасырдан бері түрлі құрлықтағы ғалымдарды әуре-сарсаңға салып келеді екен. Неге дейсіз ғой?

…Швед саяхатшысы Свен Гединнің жетекшілік етуіндегі Орталық Азия экспедициясы 1929 жылдың жазында Моңғолияның оңтүстік шекарасына жақын жердегі Эдзин-Гол өзеніне келіп ат шалдырады. Осында аялдаған күндерінде саяхатқа қатысушы зоолог К.Зодербом түрі өздері көріп жүрген шағалалардан өзгешелеу бір құсты кездестіреді де оны атып алады. Экспедиция мүшелері бұл олжаға әу баста қызыға қарағанымен кешікпей ұмытып кетіп, Стокгольмге оралған соң ғана естеріне түсіреді.

Орталық Азия экспедициясы кезінде жинақталған коллек­циялық материалдарды сұрыптап, қорытуға отырған швед зоологы Э.Ленберг өзіміз сөз етіп отырған құсты сипаттау барысында оны жаңа түрге жатқыза алмады. Ол бұл құсты тек 1931 жылы ғана барып қарабас шағаланың бір түріне балап, оған реликт шағала деген ат берді. Бұл “көненің көзі” деген үғымға саятын еді.

Сонымен олар әлгі олжаны Стокгольмдегі жаратылыстану тарихы музейіне қойды. Оны зерттеумен кейін американ орнитологы Чарльз Вори айналысты. Өзінің 1962 жылы жарияланған «Орталық Азиядағы реликт және қарабас шағалалардың өзге де түрлерінің статусы» атты мақаласында ол осынау беймәлім құсқа толық сипаттама беруге тырысты. Бірқатар белгілерін саралай отырып, ғалым бұл құс қарабас өгіз шағала мен қоңыртөбел шағаланың гибриді деген тоқтамға келді. Алайда шағаланың алуан түрінің мұндай гибридтері өте сирек кездеседі, оның үстіне осынау екі түрлі қанаттылар өкілінің бас қосып қатар жүргендерін бұрын-соңды ешкім ешқашан кездестірген емес. Олай болса Ч. Вори өз пікірін тек қана морфологиялық белгілер ұқсастығына қарап айтқан деуге негіз бар. Өйткені айналасы қырық жылдан астам уақыттың ішінде экспедициялар Орталық Азия арқылы бірнеше рет жүріп өтті, алайда олардың бірде-біреуі де әлемнің орнитология қазынасын мұндай тамаша олжамен толықтырған емес. Жұртшылық өз кезінде ғалымның бұл пікірімен үнсіз келісті де олжа жайы бірте-бірте ұмытыла берді.

1967 жылдың маусым айында сол кездегі КСРО-ның Чита облысындағы Борун-Торе көлі аралдарында зерттеу жүргізген сібірлік зоолог А.Н.Леонтьев басында қара «жамылғысы», көзінің айналасында ақ сақинасы бар ерекше бір шағаланы кездестіріп, оны ұясынан ұстап алады. Бұған таңқалған ол толық анықтау мақсатымен құстың терісін Мәскеу университетінің биогеография кафедрасына жолдайды. Өкінішке қарай бұл жерде ешкім де Стокгольмдегі реликт шағаланы ойға алмайды. Сөйтіп олар да бұл олжаны қоңыртөбел шағала деген тұжырымға телиді.

Ал А. Н. Леонтьев болса зерттеулерін жалғастыра берді. Оны таңғалдырған жайт, Памир мен Тибет өзен-көлдерінде ұялайтын таулы жер құсының бұл жолы теңіз деңгейінен бар-жоғы бірнеше жүз метр биіктікте жатқан жазыққа келуі еді.

– Бірақ, – дейді Ернар осы арада сәл үзіліс жасап: – Бұл қоңыртөбел шағала да, олардың дүние жүзінде кездесетін 14-тен астам түрінің ешқайсысы да, тіпті бұлардың гибриді де емес еді. Біздің лабораториямыздың қызметкерлері көрнекті ғалым-систематиктердің көмегімен оның өз алдына дербес құс түрі екенін дәлелдеп, бұл қанаттылар өкілінің ете сирек кездесетіндігіне қарай отырып «реликт шағала» деген атауын өзгертпеуді ұйғарды.

Қазіргі таңда бұл құс дүние жүзі бойынша екі-ақ жерден бой көрсетіп жүр. Біздің елімізде ол Алакөлде ғана бар. Осыны ескере келіп реликт шағала Бүкілодақтық және қазақстандық «Қызыл кітапқа» енгізілді де, оның жазғы мекені Тасты, Орталық аралдары мемлекеттік заказник болып жарияланды.

Осы арада: «Сирек кездесетін бұл құсқа мұндай «жағдай» жасаудың себебі неде?» – деген сұрақтың туындауы мүмкін. Реликт шағала Алакөлдегі жыртқыш жануарлардан, стихиялық апат-су тасқындарынан ғана зәбір көре ме? Жоқ. Ол табиғат тонаушылары – браконьерлерден де жапа шегетін болып жүр. Оған мына бір мысалды келтірсек те жеткілікті.

1972 жылдың жазында Ернар күтпеген оқиғаның куәсі болды. Алакөлге ұя басуға келген реликт шағалалар бұл жолы соңдарынан бірде-бір балапан ертпей қайтады. Ал, келесі жылы олар бұл көлге жылдағыға қарағанда мүлде аз мөлшерде келіп, ертерек ұшып кеткен. Сонда оған не себеп?

– Бәріне кінәлі адамдар болып шықты, – дейді Ернар осыдан сегіз жыл бұрын болған көңілсіз оқиғаны еске алып. – Сол жолы Тасты аралына келгенімізде бейсауат жүрген жандардың үстінен түстік. Қолдарына бір-бір шелек ұстаған олар реликт шағалалар ұясын төңіректеп жүр екен. Жағалаудағы қайықтарында шүпірлеген құс жұмыртқалары. Мұны олар не істемекші? Әлгі көрініске айран-асыр қалған біздің ойымызға кенеттен мына бір нәрсе сап ете түсті.

Сол айда алуан түске боялған жұмыртқалар негізгі белгісі болып саналатын діни мейрам – пасха жақындап келе жатқан болатын. Аудан орталығы Үшаралда ұшпай тұрған тауық жұмыртқасының «дефицит» орнын әлгі сабаздар шағала жұмыртқасының есебінен толықтырмақ болса керек. Шынында да жұмыртқалардың көлемдік айырмашылығы шамалы. Сәл ғана көгілдірлеу шағала тұқымының әрәдік секпілі бар. Оларды тіпті боямаса да болады. Ыстық суға пісіріп алған соң қабық сыртын жайлап сүртсе болды, жалтырап шыға келеді. Дәмі тауық жұмыртқасынан артық болмаса, кем емес.

Шағала жұмыртқасын өздерінің бас пайдасына жаратпақ болған сұғанақ қолды жандар заң жүзінде жауапқа тартылып, тиісті жазаларын алғанмен, табиғат байлығын қалыпқа келтіру оңайға түскен жоқ. Себебі, әлгіндей сұмдықтан шошынған құстар өз ұяларынан жеріп, басқа жаққа ауып кетуге шақ-шақ қалды. Содан не керек бірнеше жылдан соң ғана барып, реликт шағалалар тобы Алакөлге қайта орала бастады.

… Орнитолог Ернар Әуезовпен мен содан кейін 1995 жылы Алматыдағы Парламент үйінің сессия залында кездестім. «Не жаңалық?» –  дейміз бір-бірімізге. Ол 1988 жылға дейін сол өзі еңбек жолын алғаш бастаған Зоология институтында аға ғылыми қызметкер болып жұмыс істегенін айтты. Содан соң Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы Жан-жануарлар әлемін қорғау жөніндегі Бас басқармаға ауысқанын, 1993 жылдан бастап республикамыздағы экология және биоресурстар министрлігінде алты қызмет атқаратынмын. Парламент үйінде жолығып қалғанымыз, өзі істейтін ведомство әзірлеген «Қазақстанның жан-жануарлар әлемі туралы» заң жобасын депутаттарға таныстыруға әкелген беті екен.

– Алакөлге жыл сайын барып тұрамын, – деді келесі қояйын деген сұрағымды айтқызбай түсінген Ернар Мұхтарұлы. – Білесің бе, соңғы 15 жылдағы біздің реликті шағалалардың миграциясын Үшаралдан сақина салынып ұшырылған олардың бірі Вьетнамның  Куанжнь провинциясындағы Байты-Лонг көлінен байқалған. Екіншісі Қытайдың Тагу теңіз айлағынан ұсталса, үшіншісі Моңғолиядағы Буирнор өңірінен көрінген. Біздің зерттеп, бақылауға алуымыздың нәтижесінде олар жақсы өсіп, ұшып-қону географиясы да анық айқындалып келеді.

Содан көп ұзамай Ернар Әуезов қайтыс болды. Кенеттен ұстаған жүрек талмасына дәрігерлер ештеңе істей алмаған. Жоғарыдағы жүздесу екеуміздің соңғы кездесуіміз екенін кеш сезген мен оған қатты өкіндім. Бірақ ол тапқан реликті шағала ара-тұра болса да ойымнан шыққан емес. Соңғы рет, яғни, 2016 жылы Зоология институтына телефон соғып, аталмыш құс туралы сұрағанымда биология ғылымдарының докторы Аманқұл Бекенов ақсақал оның атақты ғалым Анатолий Ковшарьдың ерен еңбегімен дүниеге келген «Қазақстан құстары» атты бес томдыққа иеленіп, ал бұрынғыдай экспедицияға шығып, реликт шағаланы есепке алу туралы білмейтінін айтты.

Авторы: Жанболат Аупбаев, фото: А. Филимонов, Е.Әуезов, Ю. Левинский

Брайан Скерри Доминикадағы Кариб аралының шығысындағы алты кашалоттың басқосуын түсіріп алу мүмкіндігіне ие болды. «Доминика кашалоты» жобасының ғалымдары жергілікті басқармамен киттерді қорғап, оның қоректену мен көбеюін зерттеу үшін тер төгуде. Доминика аралдары 2017 жылғы «Мария» дауылынан қатты зардап шеккен.

Қауіп төнген теңіз мақұлықтары туралы түсінігімізді молайту үшін Брайан Скерри ақтық демі қалғанша қызмет етпек!

Суасты фотографы Брайан Скерри үшін қуанышты күндер басталды. Күн ашық, су таза, киттер келіп жатыр. Скерри оларды суретке түсіру үшін суға еркін сүңгиді, өйткені оның маскасы буланып кетпейді, фотоаппараты да істен шыға қоймайды.

Алайда күндердің бәрі осылай қолайлы бола бермейді. Ең жаманы – киттер көзге түспейді, ал күннің бетін бұлт тұмшалап алады немесе Скерри суға сүңгіген бойда киттер қорек іздеп мың метр тереңдікке сүңгіп кетіп, көзден таса болады. Скерри бір жұтым ауамен олардың соңынан бара алатын жеріне дейін ереді.

National Geographic фотографы мен Rolex ұйымының 2017 жылғы «Жылдың үздік зерттеушісі» марапатының иегері Скерри суға жалаң сүңгиді. Ешқандай акваланг немесе жүзу құрылғысынсыз желбезекті аяқтары, маска мен камерадан басқа зат пайдаланбайды. Соңғы екі жылының тоғыз аптасын ол Доминикадағы Кариб аралдарының шығысында 10 метрлік қайықта отырып, кашалотты аңдумен өткізді.

Скерри түсірген суреттері өте ерекше, есте қаларлықтай әрі марапатқа лайық. Флора мен фаунаны зерттеп жүрген ғалымдарға: «Фотожурналист ретінде бірге жұмыс істеп, оларға қажетті суреттерін түсіріп беремін», – дейді ол.

Кашалот – ғажап, зиялы әрі оңайлықпен қолға түспейтін теңіз алыбы. Олар секем алып қалса, не біреудің аңдығанын байқаса, мұхиттың түбіне сүңгіп кетеді. Соған қарамастан, кит пен балықты шамадан тыс аулаудың кесірінен табиғат жанашыр­лары оларды деңгейін «осал» не «жоғалып кету қауіпінде» деп бағалап отыр. Киттер туралы ғылыми еңбектер жазылса, білім саласының назары осы алыптарға түссе, дәл қазір Скерри үшін одан басқа арман жоқ. «Адамдар кашалоттарды тез арада қорғауға алса деймін, шұғыл шешімді қажет ететін мәселеде өз жауапкершілігімді сеземін. Әлемнің жақсара түсуі үшін мен жұртты адами қасиеттен ажырамауға шақырамын», – дейді ол.

Ғалымдар кашалоттың мұхиттағы ең ірі азулы жыртқыш екенін жақсы біледі. Бізге мәлім жануарлардың арасындағы ең үлкен ми – осыларда. Олардың салмағы 45 тоннаға дейін жетеді. Оның бойынан адамға тән әуесқойлық пен ойнақылық қасиеттер және бар. Дегенмен үлкендігіне қарамастан кашалот әлі күнге дейін мұхиттың қол жетпес құпиясы саналады. Оларға ауқымды идея­лар тән бе? Отбасы топтарының өзгеру қарқыны қандай? Әлгі алып ми нені ойлайды?

Киттің барлығы дерлік қатты дыбысты жақтыр­майды. Қайықтың моторы немесе сүңгуір қа­­йықтың көпіршіктері алыптың «шертіп сөйлеу тілі» жүйесіне кесірін тигізбей қоймайды. Еркін сүңги алу – Скерри секілді мықты маманға оларға жақындаудың ең тиімді жолы. Соған қарамастан ол: «Бұл кейде елес­терді аңдығанға ұқсайды», – дейді.

Мэн штатында тұратын Скерри Атлант мұхитының тастай суында еркін сүңгуге әбден машықтанған. Ол суастында демін жібермей үш минуттай ұстап тұра алады. Демді ұстап тұру үшін өкпе қаншалықты маңызды болса, сана да соншалықты маңызды. Дене пішінін жақсы сақтаған 56 жастағы Скерри қан қысымы түсіп кетіп, өкпесі тұншыққан кезде байбалам салмау үшін медитация жасайды. Фотография өнерінің сиқырлы сәттері де осы тұста орын алады. Скерри «National Geographic» журналы үшін үш жылдық оқиға дайындау жобасының жартысына келді. Ол әлемді шарлап, Аляс­каның өркешті киттерін, Канаданың ақсеркелері мен Норвегияның косаткаларын суретке түсірді.

Доминикада Скерри Данияның Орхусс университетінің биологі және Доминиканың кашалот жобасының негізін салушы Шейн Геро бастаған зерттеу тобына қосылды. Героның зерттеу тобы жыл сайын Карибтегі кашалоттардың тобын аңдып, олардың қатынас тәсілдерінің сырын ашпақ болады. Зерттеу жалпы киттердің мінез-құлқын түсінуге де үлес қосады. Осылайша, оларды қорғау жоспарын құруға мүмкіндік туады.

Дегенмен ақпарат жинау – өте баяу үрдіс. Басқа да тұмса әлемді түсіретін фотографтар секілді Скерри кәсіби кадр түсіру үшін сабырлық қажет екенін көп айтады. Скерри соған қарамастан уақытын нағыз ертегідегідей өткізеді.

Апталап сарыла күткен көктем айының бір күнінде Скерриге зерттеу қайығы бір топ киттің бас қосу үшін жоғары қарай көтеріліп келе жатқанынан белгі берді. Мұндай құбылысты бір фотограф түгіл, бір топ адамның өзі сирек кездестіреді. Скерри белгі берілген жерге барып, күннің астындағы алты кашалотты көрді. Ол кашалоттармен бірге бір сағаттан көп уақыт жүзе отырып, мәлімет сақтайтын екі картасын 1500 суретпен толтырды. Табиғаттың адамға тұнжырай қарауына себеп көп, бірақ кейде оның езу тартқызатын да кезі болады.

2017 жылы Rolex пен National Geographic байқауының «Жылдың үздік зерттеушісі» атағына ие болған фотограф Брайан Скерри – беделді қос компания арасындағы жаңа ұзақмерзімді серіктестіктің бір бөлігі. Оның ұраны: «Мәңгілік ғаламшар үшін!». Мақсаты – Жерді зерттеу мен қорғау. Толық ақпар: natgeo.com/perpetualplanet.

Авторы: Даниель Стоун

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Оңтүстік Америкаға қарай тартылған 1300 шақырымдық Антарк­тика түбегі бойында­­ғы мұз тіршілік үшін аса маңызды. Бірақ ол жылынған ауа мен судың кесірінен құрлық пен теңізде еріп барады.

Антарктикада ауа жылынған сайын ол жердің «ойын ережелері» де біртіндеп өзгеріп барады. Осыған алаңдаған ғалымдар бұл өзгеріс­тердің болашақта неге әкеп соқтырарын білмейді.

Дион Понсет ешкім үйім деп айтуға аузы бармайтын жерде ер жетті. Ол Лейт Харбордағы желкенді кемеде дүниеге келген. Бұл – Оңтүстік Георгия аралындағы қаңырап қалған кит аулау базасы. Әкесі – француздық жаһанкез, ал анасы – аустралия­лық зоолог. Әкесі оны кемесімен саяхаттап жүрген кезінде Тасманиядағы айлақта кездес­тірген. Олар Оңтүстік Атлантикада шаңырақ көтереді. Ерлі-зайыптылар жылдар бойы Антарк­тика түбегінің батыс жағалауын шарлап, үш баласын құндақтап-арқалап жүріп, ешқашан картаға түспеген тар шығанақтардағы жабайы табиғатты, оның ішінде итбалық, гүл жарған өсімдік пен теңіз құстарын зерттеумен айналысқан. Дион – олардың тұңғышы.

Шаянжегіш итбалықтар тынығу, күшіктеу кезінде косатка мен леопард итбалығынан жасырыну үшін суда жүзіп жүрген мұздарға өрмелеп шығады. Антарктика түбегінде теңіз бетіндегі мұз жұқарған сайын құрлықтан бөлініп шыққан айсбергтер жануарларға аса қажет тынығу орындары ретінде қызмет етіп келеді. Бүгінде шаян емес криль жеуге көшкен бұл мақұлықтардың да болашағы бұлыңғыр болып тұр.

Антарктика түбегі – ақ континенттің солтүстігіндегі таулар мен жанартаулардың 1300 шақырымдық тізбегінен құралған ұзын жолақты аймақ. Дионның ойын алаңы осы жерде болды. Бала Дион мен оның інілері кітап оқып, сурет салып, пингвиндерді қуалап, қаңырап бос қалған ғылыми стансаларда тығылыспақ ойнап және ешқашан адам аяғы баспаған төбелерден шанамен сырғанап өсті. Басқа балалар мектеп ауласында бір-бірімен төбелесіп жүргенде Дион әуеден құлдилай келіп шоқитын қаратұмсықтардан таяқ жейтін: олар шекесінен шоқып алғанда көзінен жас ытқып шығатын. Басқа балалар үй камерасымен түсірілген видеоларда жүргенде Понсет отбасының балалары 1990 жылы National Geographic арнасының Антарктикада есею туралы деректі фильмінен көрінді.

Шамамен отыз жылдан кейін тоңазытқан кешкі түні Понсет екеуміз оның Hans Hansson деген атауы бар 26,5 метрлік «жылжымалы үйінен» Адели пингвиндері тіршілік ететін мұздыққа қарап тұрдық. Жасы 39-ға келген Понсет – сары шашты, ат жақты, томаға-тұйық жан, оның алақаны күректей болатын. Ол ересек өмірінің көп бөлігін ғалымдар мен келушілерді жалдамалы кемесіне отырғызып, Фолклендтегі базасынан Оңтүстік Георгия мен Антарктика айналасындағы су бассейндеріне тасымалдау­мен айналысады. Мен Пол Никлен бастаған фотографтар тобымен бірге Антарктика түбегінің батыс жағалауына саяхатқа шықтым.

Жас көккөзді суқұзғыны жағалау маңында суға сүңгуге тырысуда. Бұл оның бірінші талпынысы болуы мүмкін. Көптеген теңіз құсы Антарктика түбегінде ұя салып, қоректенеді.

Бұл жер планетамыздағы ең ғажап орта болғанына қарамастан тоз-тозы шыға бастаған. Мыңдаған шақырым жерден келген ыс пен түтін батыс түбектің ауасын басқа аймақтарға қарағанда жылдам ластауда (ауа жылынуы жағынан Арктика ғана оған ұқсайды). Ауаның жылынуы жануарлардың қоректенетін, тынығатын, ұрпақ өрбітіп, өзара қарым-қатынас құратын ортаны өзгерткен. Сонымен бірге бұл аймақтағы көптеген жануардың қорегі болып табылатын асшаян тәріздес крильдерді алыс елдерден келген балықшы кемелері жым-жылас қып жатыр. Себебі криль диеталық қоспа мен фармацевтикада, Норвегия фиордтарындағы ақсерке мен акванариумдағы тропикалық балықтарға жем ретінде пайдаланылады.

Бұл жақта уақыттың жылдам өтетіні соншалық, ғалымдар бұл өңірдің болашағын болжау­дан аулақ. «Әлдебір сұмдық нәрсе келе жатыр, – дейді Стоуни-Брук университетінің пингвиндерді зерттейтін биологі Хизер Линч, – не болып жатқанын білмеу біздің мазамызды қашырады».

Батыс түбекте Адели пингвиндерінің популяциясы жойылуға шақ қалған: кей түрлері кемінде 90 пайызға да азайып кетуі бек мүмкін. «Бұл құстардың топ-тобымен бір шығанақта шоғырланатыны туралы мәліметтер сонау 1904 жылғы жазбаларда кездеседі. Алайда сол шығанақта бүгінде небәрі алты-ақ ұя қалған», – дейді Понсет. Сол күні кемедегі үйінде Понсет екеуміз алғашқы үлкен үйірді көргенімізде түбектің батыс жағалауынан солтүстік-шығыс жақ бөлігіне өтіп кеткен едік.

Бұл аймақты ата-анасымен бірге желкенді кемемен алғаш кесіп өткен кезден бері Дион Понсет үшін Оңтүстік Атлантикада көп нәрсе өзгерген. Олар Оңтүстік Георгиядан төмен қарай Антарктикаға сапар шеккен. 1988 жылғы мына фотода Дион тоғыз жасында інісі Лейв екеуі теңізге қарап тұр. «Бала кезімдегі Антарк­тика түбегінен қазір түк қалмаған», – дейді Понсет.

Титімдей Полет аралында мыңдаған пингвин жартасты ылдида қаз-қатар ұйыса жиналып қалыпты. Кемеміздің оң жақ қапталында шұрқырасқан қалың пингвин шайқалақтаған боулинг кегльдері сияқты бір-бірімен қақтығысып, тайғанап жүр. Біреуі құдды бір шаңғышыдай қанаттарын артына қайырып алып жылтыр мұздан төмен қарай заулап бара жатып, жолдағы бірнешеуін соғып өткенін көргенімде шыдай алмай күліп жібердім. Понсет болса жай ғана басын шайқады.

Антарктиканы тек ажал мен хаос мекені деуге де болмайды: миллиондаған адели пингвині континентте көбейіп келеді. Десе де, батыс түбектегі трансформация зор әрі Понсеттен басқа осындай өзгерістерге куә болған адам кемде-кем. Ол білген әлем жоғалып барады.

«Бастан кешкен дүниенің бәрі – бала кезімде барған жерлерім келмеске кетіп бара жатқаны анық, – дейді Понсет, – ол кезде мұны солай болуы керек деп қабылдайтын едім».

Антарктиканың көп бөлігі – жазық, қар бораған құлазыған дала. Мұнда температура – 96ºС дейін баруы мүмкін. Понсеттің «Антарктикасы» мүлдем өзгеше.

Мұзда өрмелеп шығып, сырғанап түсетін Адели пингвиндері. Олардың артындағы Поулет аралында мыңдаған үйірлесі гуанатәрізді жартасты құзда мың-мыңдап тізіліп тұр. Түбектің батыс жағалауы бойындағы Адели пин­гвиндерінің үйірі су жылынуы салдарынан күрт азайған. Бірақ түбектің солтүстік-шығыс бұрышында жел мен мұхит ағыны суды сәл де болса салқын ұстайды және Адели пингвиндері осылай жан сақтауда.

Антарктика түбегі бүкіл Италиядан ұзын әрі бірқалыпты зонаға – солтүстікке қарай иіліп тұр. Оның климаты – Антарктиканың басқа бөліктерімен салыстырғанда, әлдеқайда жылы. Жаздағы температура мұз қататын деңгейден жиі жоғары көтеріледі. Өсімдік өсетін оқшау жер телімдері гранит пен базальттан тұрады. Адели пингвиндері Антарктика жағалауы бойындағы жерлердің бәрінде бар. Түбекте суық континентте жоқ жануар түрлері де тіршілік етеді: теңіз мысығы, теңіз пілі, антарктикалық пен папуа пингвиндері.

Антарктиканың таулы-жартасты түбегіндегі мүлгіген тыныштықты ауық-ауық құстардың саңқылдаған ащы дауыстары мен аңдардың қыбырлаған дыбыстары ғана бұзады. Бұл – ақ-көк мұздықтардың мұхитқа ағылып, кез келген форманы ала беретін айсбергке барып соқтығысатын оғаш бұрыштар мекені. Аумағы шағын қаламен бірдей алып айсбергтердің төбесі көкке тірелетіндей. Тіпті ондаған шақырым жерден олардың шытынап, зеңбірек жарылыстарындай қарс айырылып жатқанын естуге болады.

Теңіз мысығы бетін қар жапқан кит сүйектер үйіндісі жанында тынығып жатыр. Киттердің көптеген түріне қарағанда бұл сүтқоректінің саны Антарктикада оларды аулауға тыйым салынғаннан бері едәуір артқан. Қазір Оңтүстік Шетланд аралдарындағы олардың популяциясы қайтадан кеміп барады. Бұл – теңіз мұзы еруінің кері әсері. Соның салдарынан теңіз леопарды итбалық марғауларын қорек ету үшін жағалауға үйір болып алған.

Бұл жабайы табиғат сияқты болып көрінгенімен, шындығында, адам аяғы тимеген деп айтуға келмейді. Антарктиканы ешкім көрмей тұрып-ақ, адамдар бұл аймақтың тіршілігіне араласа бастаған. Капитан Джеймс Кук баскиім мен тон бизнесі үшін 1770 жылдарда Антарктикаға алғаш рет аңшыларды апарып, теңіз мысықтарын миллиондап қыра бастаған. Олар теңіз пілдерін де аяған жоқ: оның майы бояу мен сабын жасау үшін пайдаланылатын. Континентке алғаш табан тірегендердің бірі, бәлкім, коннектикуттық итбалық аулаушылар болса керек, олар батыс түбекке алғаш рет 1821 жылы келген.

Белгілі бір уақыттан кейін кит аулаушылар сейвал мен финвалды, көк кит пен бүкір киттерді аулай бастады. Олар киттің аузынан сүйектерін суырып алатын, ал бұл сүйектерден қамшы, қолшатыр тұтқасы, корсет пен рессор жасалатын. Ал кит майы отын, шамға тамызық пен маргарин жасауға пайдаланылып отырған. ХХІ ғасырдың басында Оңтүстік Георгия кит саудасының «Меккесіне» айналды. «Лейт Харбор» оның ең соңғы жабылған стансасы еді. Оның қызметі 1966 жылы тоқтады.

Сол жылдан бері климат өзгерісі аймақта өз қолтаңбасын тайға таңба басқандай етіп қалдырды. Батыс түбектегі қыс мезгілінің температурасы 1950 жылдардан бері 5ºС-қа дейін жылынған. Жел әсерінен мұхит суының айналымы өзгеріп, тұңғиықтағы жылы су көтерілуде. Мұның салдарынан теңіздегі мұздықтар, яғни мұхиттың тұзды беті қатқан кезде пайда болатын сынған кесектер азайды. Қазір теңіз мұзы кеш қатып, ерте еріп кететін болды. 1979 жылмен салыстырғанда, батыс түбектегі мұзсыз маусым толық 90 күнге ұзарған.

Адели пингвині балшық басқан денесін сілкіп, тазалаумен әлек. Жаһандық жылыну салдарынан Батыс Антарктика түбегінде жауын-шашын көбейіп, ылғалға төзімді түктері шығып үлгермеген балапан пингвиндер жаурап, полярлық желдің ызғарынан ажал құшуда. Кей жұмыртқалар су басқан ұяларда қалып қояды.

Понсет дүниеге келер алдындағы қыста оның ата-анасы мұз қатқан Маргарита шығанағын зерттеп, апталап жүретін. Олар шығанақтың қатқақ жерін шанамен кезетін. «Қазір ол жоқ. Теңіз мұзының өзі әрең қатады», – дейді Понсет.

Мұз қатпағаннан кейін жылы су суық ауаның ықпалында қалып, булану артады, бұл әлемнің ең құрғақ контитентіне жаңбыр немесе тіпті қар болып түседі. Батыс жағалауға барар жарты жолдағы Маргарита шығанағына 2016 жылы барғанында Понсет бір аптадай созылған су тасқынына тап болған. «Отыз жыл бұрын адам баласы көктен жауған бір тамшы жаңбыр суына зәру болған бұл жерде», – дейді ол.

Тереңнен келетін жылы су құрлықтағы мұздықтарға тіптен әсері мол. Ол мұздықтар мен құрлықтың теңізбен түйіскен тұстарына соғылып, мұжиды. Британдық зерттеуге сүйенсек, батыс түбектегі 674 мұздықтың кемінде 596-сы еруге ұшыраған. Антартиканың басқа жерлерінде үлкен мұз «сөрелері» еріп, суға ағып кеткен. Бұл жаһандық теңіз деңгейінің жылдам көтерілуіне қатер төндірмек. Түбектің өзіндегі шығыс жағалауда мұздықтар аса ірі көлемде бөлініп, суға аққан, тек өткен жылдың өзінде Делавэр штатымен бірдей мұз бөлігі Ларсен С қайраң мұздығынан бөлініп кетті. Бірақ шығыс жағалау батыс жағалауға қарағанда шамамен 3ºС салқын. Күші басым жел айналып соғып, теңіз мұзын батыстан, яғни түбектің ұшынан шығысына қарай айдайды. Бұл ирелең оны құрлықтан ұзатпайды.

Батыс түбек – Антарктиканың жылы нүктесі. Көбіне карталарда ақ түспен белгіленетін оның қазір жылынғаны соншалық, осы континентте ғана өсетін гүлді өсімдіктер – айра мен сары гүлді майлышөп шоғырлары құрлыққа жа­­йылуда. Арамшөптер мен қыналар да дәл солай көбейіп жатыр. Жасыл мүк бұрынғыға қарағанда үш есе жылдам өсуде. Бір кездері қар жапқан аралдың ең жоғарғы нүктелері қазір еріп, дымқыл қара жер көрінген. Мұның әсерінен жер балшыққа айналып, қарс айырылып жатыр.

«Ландшафт солып барады», – дейді Понсет. Жаңбыр шелектеп жауған бір күні құстардың саңғырығымен боялып, реңі ұясына кіріп жатқан күнге ұқсайтын жартасты қайраңда үстері лас бірнеше Адели пингвинін көрдік. Олардың бірі – мамық сұр қауырсыны суланған балапан-тұғын.

Антарктика бұғазы жанындағы түбектің қиыр солтүстік ұшы. Теңіз леопардының мына жас Адели пин­гвинін суға батырып, тұншық­тырғанға дейінгі бірер сәт бұрын. Жарты тонна тартатын бұл жыртқыштар пингвиндермен ойнап, оларды су бетіне тарсылдата ұрады. Әдетте, теңіз леопарды аңға жалғыз шығады. Бірақ теңіздегі мұздың кеш қатуы мен ерте еруі салдарынан олар пин­гвин үйірлері бар жағалау жақтарға үйірсек болып алған.

Адели пингвиндері осы түбектің жалғыз антарктикалық пингвин түріне жатады. Жаңбыр не қар жауып, мұз еріп жатса да жыл сайын олар осы мекенге оралып, ұяларын ұсақ тастардан салады. Олар құрғақ тас не топырақты ұнатады, бірақ қазір, көбінде ұяларын жеңіл қарға салуға мәжбүр. Қар ерісе ұялары қирап, жаңбыр жауса, тоған секілді суға толып қалады. Осылайша, адели пингвиндерінің жұмыртқалары судан бірақ шығады. Ылғалға төзімді әрі суықтан қорғайтын қауырсын өсіп үлгермегендіктен балапандар суға батып, ызғардың кесірінен тоңып өледі.

Ал ересектері болса, мұздың жоғалуынан зардап шегуде. Адели пингвиндері түкпірдегі теңіз мұздықтарында түлейді және мұздықтарды жол стансасы ретінде қоректерін аулау кезінде жыртқыштарды айналып өтуге пайдаланады. Олар тәуліктеп жүзе алғанымен теңіздің жоғарғы жүз метр тереңдігінде ғана жүруге бейім. Су жылынған сайын бейімделгіш пингвиндер ішке, яғни құрлыққа қарай тартылды. Папуан пингвиндері майлы әрі ірі болғандықтан ұяларын қашан қайда салу жағынан қоршаған орта шарттарына икемді әрі ұяларына бір нәрсе болған жағдайда жаңа жұмыртқа тууға бейімді. Қорек талғамайтын олар құрлыққа таяу жерде ғана балық аулайды. 1982 жылдан 2017 жылға дейін батыс түбек пен Оңтүстік Шетланд аралдарындағы Адели пингвиндерінің көбейетін жұптарының саны 105 мыңнан 30 мыңға, яғни 70 пайызға дейін азайған. Папуан пингвиндерінің жұптары болса 25 мыңнан 173 мыңға, яғни алты есеге дейін артқан.

Саванна үшін шөп қалай қажет болса, бұл аймақ үшін де мұз соншалықты маңызды. Ол жоғалған кезде арақатынастар болжанбаған жаққа қарай өзгеруі мүмкін. Таңдардың бірінде антарктикалық бұғаздың жанында Никлен мен фотограф Кейт Ладзински үшеуміз акваланг киіп, жағалау маңына сүңгуге кеттік. Үріккен Адели пингвинінің бір кесек мұз үстінде толқындарға қарап тұрғанын көрдік. Ол бәлесінен аулақ деп тұрғандай көрінді. Бұған себеп те жоқ емес. Әлдебір теңіз леопарды торуылдап, ара-тұра мұзды иіскеп қояды.

Теңіз леопард шағын келгенімен, салмағы жарты жеңіл көліктей тартады. Оның тісті жақтары қоңыр аюдікінен де кең ашылады. Аузын жапқандағы кейпінен ащы мысқыл көрінетіндей. Ол бұл мекеннің жалғыз патшасына ғана тән азғындаған мазасыз түрімен айналамызды торуылдап жүре берді.

Кенеттен тағы екі теңіз леопарды пайда болды. Олар бірінің артынан бірі оратылып, еріне айналып жүрді. Артынша көздері басқа пингвиндерге қадалған тағы екеуі келді. Құстар бірінен соң бірі суға сүңги бастап еді жыртқыштар артына түсті. Кей пингвиндер бұрылып, кері қарай – мұзға, яғни қауіпсіз жерге секірді. Барінің бірдей жолы бола бермейді. Қала сыртындағы екі аула көлеміндей жерде бес леопард көп ұзамай қанталаған қоректерін жұлқылап, жас етке мұрттарын майлады.

Бес теңіз леопарды маңайды торуылдап жүргені байқалған күні мына Антарктика, Папуан және Адели пингвиндері үйірлеріне қайту үшін бір-бірін таптап, жапа-тармағай жағалауға ұмтылуда.

«Бойыңды түршіктіретін бұл көріністі еш ұмытпаспын», – дейді кейіннен маған Жаңа Оңтүстік Уэльс университетінің теңіз леопарды жөніндегі сарапшысы Трейси Роджерс. Қоңыр аюлар сияқты бұл жыртқыш та жалғыз жүріп, әдетте, теңіздегі кең алқапта қорегін аулайды. Аңшылық арасында оларға тынығып алуға мұз кесектері қажет. Климат өзгерісі салдарынан мұздың жұқаруы оларға оңай тиіп отырған жоқ.

Бұл леопардтың теңіз мысығының жұптасу аймақтарында жүргені бұрын сирек байқалатын. «1800 жылдары осы мысық артына түскендер күнделік жүргізе бастады, – дейді АҚШ Мұхит пен атмосфераны зерттеу жөніндегі мемлекеттік басқарма биологі Дуг Краус, – олардың ешқайсысы осындай мекендердің маңынан теңіз леопардын көргенін жазбаған». Қазір Оңтүстік Шетланд аралдарындағы Ширефф мүйісінде жыл сайын 60-80 теңіз леопарды жағалауда әрлі-берлі шұбырып жүреді. Олар аймақтағы теңіз мысығының ең үлкен жұптасу мекенінде жаңа туған күшіктердің жартысынан астамын өлтіріп тынады.

1950-жылдары Антарктикада теңіз мысығының коммерция­лық саудасы тоқтағаннан кейін олардың саны қайтадан күрт арта бастады. Ғалымдар оларды жылынып бара жатқан климатқа жақсы бейімделеді деп ойлаған. Қазір Ширефф мүйісіндегі олардың саны жыл сайын он пайызға азайып барады. «Біздің көріп отырғанымыз – мүлде қалыптан тыс нәрсе. Мұны ешкім көріп болжаған емес», – дейді Краус.

Ал, есесіне, ешкім болжамаған жағымды жаңалық ретінде бүкір киттердің күрт көбеюін айтсақ болатындай.

Қаратұмсық пингвин­дердің жұмыртқалары, оны жаңа жарып шыққан балапандары балық және крильмен қоректенеді. Сондай-ақ олар күшігеннің антарктикалық баламасы іспетті «тазалаушы» рөлін атқарады: олар салқын ауа райында шірімейтін өлекселерді жеп, үнемі айналаны тазалап жүреді.

ХХІ ғасырдың басында кит аулау кәсіпшілігі кит тектес балықтардың көзін жойып жібере жаздаған. Олардың көптеген түрі әлі де оңала алмауда. Айталық, 1900 жылдары көк кит саны шамамен 250 мың болса, бүгінгі популяциясы соның бес пайызы ғана. Бірақ Антарктикадағы бүкір киттерінің популяциясы қалпына оралды: олардың саны жылына 7-10 пайызға артып келеді. «Олар құтырып кетті!» – деп Ари Фрейдландер назданды. Палмер архипелагін ашық скиф-қайығымен кесіп келе жатқанда алдынан біреуі атып шыға келген екен.

Санта-Круздағы Калифорния университетінің теңіз экологі әрі National Geographic зерттеушісі Фрейдландер 2001 жылдан бері киттердің Антарктидан тыс жерлерде қалай және немен қоректенетіндерін зерттеумен айналысады. Ол бұл киттердің бір-бірімен аунап ойнап жүргені мен ешкім ойламаған тереңге сүңгігенін таспаға жазып алған. Ол бүкір киттердің дем арқылы мұзда ойық жасағандарын көрген. 36 метрикалық тоннаға дейін тартатын жануарлар үшін мұның барлығы көп энергияны қажет етеді.

Фрейдландер мұның алғашқы белгісін 2009 жылы теңізге шыққан сапарында көреді. Бұл күздің соңы еді, сондықтан ол әріптестерімен бүкір киттер әлдеқашан Эквадор мен Панама жақтағы «қыстақтарына» кетіп қалған болар деп ойлаған. Артынша жаңғырыққа арналған құрал кеменің астындағы криль үйірін анықтайды. «Біз келесі күні таңертең оянсақ, айналамызда ешқайсысымыз бұрын-соңды ғаламшардың ешбір жерінен көрмеген қалың киттің шұбырып жүргенін көрдік. Олар мұнда мұз болмағандықтан жүрген еді», – дейді ол. Олар 15 шақырым аралықтан 306 кит санап шыққан.

Фрейдландердің түсіндіруінше, бүкір киттер наурыздың соңында не сәуірдің басында теңізді мұз жапқан бойда Антарктикадан кетіп қалатын. Ал қазір мұзсыз күндер ұзарғандықтан ашық суда кезіп жүріп, криль аулайтын мүмкіндік туғандай. Көздері моншақтай мөп-мөлдір, ал көлемі жұмыс қағаздарын бекітіп қоятын түйрегіштей ғана бұл титтейлер шақырымдап созылатын қалың нөпірмен жүреді. Кейде бір текше метр судан 60 мыңы бірақ шығады. Бүкір киттер осы жерлерден ұзамай криль жеп, май жинайды. Осының арқасында олардың саны еселеп артуда.

Жылы су мен жылы ауа «мүсіндеген» айсберг. «Су астындағы негізі ерігеннен кейін, қар суы қапталдарымен ағып, теңіздің жылы суы ішке қарай тартылған. Үсті еруімен айсберг жарқыл түске еніп, су бетіне шыққан», – дейді гляциолог Ричард Аллей.

Бірнеше жыл бұрын мұзжарғыш зерттеу кемесі ауларға тап болады. Ол теңіз мұзы астында тіршілік ететін сардина тәріздес майлы тарпон балығына арналған еді. Батыс түбектен тыс аймақта көп кезігетін бұл балықтар адели пингвиндері қорегінің жартысын құрайды. Алайда Оңтүстік Флорида университетінде істейтін Джозеф Торрес басқарған топ Анверс пен Ринауд аралдары айналасын күні-түні қанша кезсе де, бірде-бір тарпон таба алмады. Себебі теңіз мұзы ең ірі масштабта еріп кеткен аймақта балықтың бұл түрі жоғалуға шақ қалған. Ал ғалымдар бір тарпонның калориялық құны жиырма крильге тең болса да, пингвиндердің крильді көбірек аулай бастағанын байқайды.

Болашақта қорек ретінде крильдер саны жеткілікті бола ма? Ол – тек пингвиндер мен бүкір киттердің ғана емес, сондай-ақ қаратұмсық, кальмар мен итбалықтың да азығы. Леопард итбалығы да кейде крильді талғажау етеді. Көк киттер күніне тіпті миллиондап жұтады. Ал криль жемейтін жануарлар көбіне оны жейтіндермен қоректенеді. Антарктика майлы крильдерді «жақсы» көреді. Адамдар да.

1960 жылдары потенциалды теңіз өнімдерінің көзін тапқан Кеңес теңіз флоты континентті айналсоқтай бастады. Бүгінде Норвегия, Оңтүстік Корея, Қытай, Чили мен Украинадан келетін оннан астам кеме тек криль аулаумен айналысады. Ауланған крильдер «Омега-3» таблеткаларын, криль майынан жасалатын сағыздарды өндіруге және қолда өсірілетін ақсеркелерге жем ретінде пайдаланылады. Украинада тазаланған крильдерді сардина балықтары сияқты қаңылтыр құтыларда сатады. Кейде криль теңізде жүрген үлкен траулерлерде қайнатылып, құрғатылып, кейін ұнтаққа айналдырып өңделеді.

Теңізде өткен бір айдай уақыттан кейін ақыры Оңтүстік Шетланд аралдарынан тысқары Брансфилд бұғазында олардың біреуін көрдік. Құйрық жағынан тақалғанымызда Long Da атаулы 101 метрлік Қытайдың орта тереңдікке жүзетін траулер-зауыт кемесі дүлей желмен тербеліп тұрды. Кеменің ауы суға тасталған. Кемедегі балықшылар оны тартқан сайын аудың жасыл ілмектері соғылысып, миллиондаған крильді шығарып жатты.

Әзірге Антарктика айналасында криль қоры мол. Траулерлер мұндағы крильдердің болмашы бір бөлігін ғана аулайды. Балық кәсіпшілігі 24 ел мен Еуроодақ құрған Антарктиканың теңіздегі тірі ресурстарын қорғау комиссиясының (АТТРҚК) қатаң қадағалауында. Бірақ криль популяциясы маусымына қарай құбылмалы және зерттеушілер жаһандық жылыну мен мұздың азаюы оларға қалай тез не ықпалды әсер ететінін айта алмайды. «Біз олардың қорын өлшеп, санын білуіміз мүмкін болып көрінгенімен, іс жүзінде олай емес», – дейді АҚШ Мұхит пен атмосфераны зерттеу жөніндегі ұлттық басқармасының балық кәсіпшілігі бөлімінде істейтін Кристиан Рейсс.

Көптеген сарапшы криль аулайтын кемелер басқа жануарлар үшін аса маңызды, көбею аумақтарындағы крильдерді аулап, құртып жіберуі мүмкін деп қауіптенеді. 2017 жылы АҚШ-та ғалымдар тобы мәселені шорт кесіп айтты. «Криль аулау көбіне климат өзгеріске ұшыраған кезде көптеген жануардың аман қалуына тікелей ықпалы бар жерде, яғни батыс түбекте орын алуда. Өкінішке қарай, бұл – жыртқыштардың да ең тығыз орналасқан жері, екеуі де бір жерде», – дейді Фрейдландер.

Көк киттердің сүйектері түбек жағалауында әлі жатыр, бұл – адамдардың табиғатты қалайша тез жұтаңдата алатындығының айқын көрінісі. Көбіне осы жағалау аймақтарындағы бір ғасырдан астам уақытқа созылған кит аулау кәсіпшілігінен кейін көк кит популяциясының 5 пайызы ғана қалған.

2017 жылы Чили мен Аргентина АТТРҚК-ға түбектің батысы мен солтүстігінде мыңдаған шаршы шақырым аумақта криль аулауға шектеу енгізуін ұсынды. Осы жаздың өзінде экологиялық топтар мен әлемдегі ең ірі криль аулайтын биотехнологиялық Норвегия компаниясы Aker Bio Marine криль кәсіпшілігіндегі тараптарды келесі жылы пингвиндердің көбею аймақтары маңында криль ауламауға көндірді. 2020 жылдан бастап бұл компаниялар пингвиндер үйірінен жыл бойына кемінде отыз шақырым қашықтықты сақтайтындарын айтуда.

Hans Hansson кемесінде келе жатып, кешкісін Понсет картадан бір кездері көбелек ауымен криль қуалаған жерлерін көрсетті. «Бала кезімде олар құрлықта да өріп жүретін, – деп есіне алды ол, – мотор крильмен бітеліп қалғанда қызып кететін». Ал бүгін оларды сол жерлерден мүлде көрмейсіз.

Ғалымдар Понсеттің көпжылдық тәжірибесіне құрметпен қарайды. «Бұл – өзіндік бір дәстүрлі білім», – дейді Бернард. Антарктика әлдебір белгісіздікке қарай құлдырап бара жатыр, ал ғылыми деректер әлі де жоқтың қасы.

Биыл Понсет кемесін сатып жіберді. Ол серіктесі әрі тәжірибелі капитан Джульет Неннекуин екеуі әбден шаршағандарын айтады әрі көптеген келушінің жоғалып бара жатқан аймақ қазынасына қалыпты нәрсе ретінде қарайтынына таңданысын жасырмайды. Бұл жерлер адам танымастай өзгеріп бара жатыр. «Қазіргі ахуалға қарасам бала кезімдегі Антарктика түбегінің көбі жойылғанын көремін. Оның келешегім мені қатты алаңдатады», – дейді ол.

Авторы: Крейг Велч, фото: Пол Никлен, Кристина Миттермейер және Кейт Ладзински

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Өлді деп расталды: шамамен 14 жастағы қара жалды ересек аталық арыстан. Зерттеушілер мен «National Geographic» журналының оқырмандарына С-boy атымен таныс. Табиғи себептерге байланысты мерт болған оның өлі денесін сафари тур жүргізушісі 2018 жылдың маусымында Танзанияның Серенгети ұлттық паркінің шалғай аймағынан байқап қалған. Оны танитын, ол туралы оқыған жандар арыстанның өліміне шын қайғырды. Оның өміршеңдігі мен мінезінің мықтылығы адам таңғаларлық еді.

Африкалық арыстандар көп жасамайды. Бірақ C-boy-дың орташа өмір сүру жасынан ұзақ жасағаны сонша мына журнал беттері оған арналды. Ол төзімділігі мен айбарлы рухы үшін үлкен құрметке лайық.

Африкалық арыстандар үшін бірін-бірі өлтіру мен қанды қырғын қалыпты жағдай. Арагідік болып тұратын хаосты «табиғи бәсеке» санатына жатқызуға болады. «Қоршаған ортадағы аң патшасының өлуінің ең басты себебі – өзге арыстандар», – деді маған бір күні үлкен мысықтың бұл түрін зерттейтін маман Крейг Пакер. Бұл оқиға осыдан бес жыл бұрын фотограф Майкл Николс – қысқаша Ник екеуміз Танзанияда арыстандардың мінез-құлқы мен экология тақырыптарына мақала жазу үшін далалық зерттеу жұмысын қолға алған кезінде орын алды. Қара жалды, сымбатты, нағыз толысқан шағындағы С-boy, яғни Сибой атты аталық арыс­тан оқиғаның бас кейіпкеріне айналды. Ажал заңына бағынбайтын бұл аң патшасы туралы «Серенгети арыстанының қысқа да бақытты ғұмыры» мақаласы жарық көрген болатын.

Бірнеше жыл бұрын Сибой мен екі серіктесі иелік еткен прайдқа одақ құрған өзге үш еркек арыстан шабады. Бәсте ұрғашымен шағылысу мен ұрпақ өрбіту құқығы тұр. Сибой бұл қантөгістен әрең аман қалған еді. Оларға шапқан сол өршіл үшеуі мен тағы біреуін біз «қанішерлер» атап кеттік. Бұл шайқасқа LR көлігінде отырып куә болған Пакердің ұзақмерзімді зерттеуіндегі көмекшісі Ингела Джансон оның жарақатына қарап: «Біткен жері осы шығар», – деп топшылаған (оған Сибой деп іш пыстырар есімді қойған да осы Джансон болатын. Алайда оның ерекше шығатынынан ол мүлде бейхабар еді). Сол кезде Сибой қисалаңдай басып, еліктіргіш одақтасы Хильдурмен бірге жаңа жер, жаңа ұрғашылар мен жаңа «перспектива» іздеп кетті. Бұл – тоғыз жыл бұрын болған оқиға.

Аңыздарда мысықтың тоғыз жаны бар екені айтылады. Ал Сибойдың кемі екі жаны бар. Ол тұтқиылдан жасалған шабуылға төтеп беріп, ауыр жарақатынан өлім құшпай, осы оқиғаның бас кейіпкеріне айналды. Неге Ник екеуміз оны таңдадық? Себебі оның бойында африкалық арыс­танға тән қасиеттің бәрі бар. Ол – тапқыр, қазымыр, шыдамды, тәкаппар, мықты, өмірі қауіп-қатерге толы болса да, мызғымас әрі мінсіз.

Бақылау жұмыстары өз жолымен жүріп жатты. Бір күні қанішерлер әлеует ауқымын кеңейтпек болып, тағы жорыққа шықты. Олар ұрғашылары енді төлдеген прайд аумағын жағалай бастады. Бақылай келе, бұл прайдтың тізгінін сол баяғы Сибой мен Хильдур ұстағанын көріп, біз қуанып кеттік. Тайталас жаңа қарқын алды. Қанішерлердің ұзақ болмай тап беретіні анық еді. Төңіректі барлап жүрген бір жолы Пакердің жап-жас швед көмекшісі Дэниель Розенгрин әлгілерді байқап қалады. Олар ағыстың желекті жағалауында жүздеріндегі жарақаттарын жалап жатты. Шайқастың болғаны екібастан. «Олар кіммен алысты? Сірә, Сибоймен болар! Ол тағы аман қалды ма, қалса, қалы қандай екен?» – деп көп толғандық.

Сұрағымызға жауап таба алмай, күніміз нәтижесіз өтті. Кешкісін Розенгрин екеуіміз түнгі бинокль мен ұйқы қапшығымен қаруланып, LR көлігімен қанішерлердің артына түстік. Көбіне жүріп не жортып келген олар демалысты да ұмытқан жоқ. Үшеуін жіберіп алмайық деп түн ұйқымызды төрт бөліп, алма-кезек бақылауға тұрдық.

Бұл өршіл арыстандар Сибой мен Хильдурдың аумағына баса-көктеп кірген болатын. Ал біз сол екеуінің қайда кеткенін, не істегендерін білгіміз келді. Таң атты. Екі күннен кейін де Сибойдың төбесі көрінбеді. Журналдағы жазбамда мен оны «жоғалып кетті, өліп қалған болуы мүмкін» деп түртіп қойғаным бар.

Алайда ол тірі екен. Біз үшінші күні таңертең Инзельберг тау жынысының маңында оның сап-сау болғанымен қоймай, бір ұрғашыны айналшықтап жүргенін байқап қалдық. 2012 жылдың 17 желтоқсанындағы жазбам: «Бақытты арыстан!» – деп басталып тұр. Ерте сәскеде оның қарақошқыл жалы аса қайратты болып көрінді. Ол аман-сау болатын.

Ұрғашыға шабуға құлықсыздық танытқан Сибойдың ақырған сәті. Оның саулығын әрі мықтылығын паш ететін қара жалы ұрғашылардың назарын аударса, жауларына ескерту болып табылады.

Дегенмен ажалдан кім аман қалған дейсіз?! Былтырғы жазда мен Франкфурт зоология қоғамының тұмса табиғат фотографы Розенгриннен хат алдым. Ол мен естіген сыбысты растады. «Иә, Сибойды жақсы танитын сафари турларының көлік жүргізушісі оның өлі денесін тауып алыпты. Мен бұған алып-қосарым жоқ. Ол соңғы бірнеше күнде өзгелердің жемтігіне айналып үлгеріпті (оның қаңқасын тазқаралар мүжіп тастаған)».

«14 жасында кеткен Сибой «Арыстан» жобасы тарихындағы аталықтар арасында ең ұзақ жасап, рекорд орнатты», – деп жазады Розенгрин. Әдетте, еркек арыстандар орташа есеппен ең көбі он екі жыл өмір сүреді. Бір қызығы, Сибойдың «досы» – Хильдур әлі тірі екен.

«Сибойдың енді жоқ екенін қабылдау өте қиын. Бірақ ол барлық еркек арыстаннан ұзақ жасады. Он жыл бұрын қанішерлердің тырнағына ілінген ол бір өлімнен аман қалған болатын. Екінші мүмкіндігін де Сибой өте ұтымды пайдаланды. Оны тағы бір көре алсам ғой деп армандаймын», – деп қосты сөзіне Розенгрин.

Менің де қалауым сол еді, бірақ бұл мүмкін болмағандықтан, басқаша әрекетке көштім. Журналдың 2013 жылдың тамыздағы санын ашып, Ник түсірген суреттердің арасынан Танзанияның түнінде артына бұрылып, маған қарап тұрған қара жалды Сибойдың қара-ала портретін тауып алдым. Осылайша, Сибойдың ұзақ па, қысқа ма, насырға шапқан ба, әлде бақытты ма, ең бастысы, аман қалуға деген зор ынтасын еске түсіріп, жұбанғандай болдым…

National Geographic үшін жиырмадан астам мақалаға сурет түсірген Майкл Николс – 2017 жылғы A wild life биографиясының кейіпкері. Дэвид Куаммен – «National Geographic» журналының қосалқы тілшісі мен мақала авторы. Оның ең соңғы кітабы The Tangled Tree деп аталады.

Авторы: Дэвид Кваммен, Фото: Майкл Николс

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Нәпсісі қозған Latrodectus geometricus өрмекшісі неге жас аналықты іздемейді? Егделеріне қарағанда жастаулары фертильді келеді әрі олардың «көңілін табумен» көп әуреге салынбай-ақ тез дегеніңе жетуге болады. Ең бастысы, аман қалудың мүмкіндігі зор. Өйткені жастары кекселері сияқты жақындықты каннибализммен аяқтамайды («жесір өрмекші» атауы осыдан шыққан).

Барлық артықшылығын ескере отырып, Израильдегі зерттеу тобы L.geometricus аталығы жас аналықты таңдайды деп күткен болатын. Мұны тексеру үшін ғалымдар аталық өрмекшілерді әртүрлі жастағы ұрғашылардың ортасына тастай салды. Зерттеу нәтижесі Animal Behaviour журналында жарияланды.

Егде аналықпен шағылысу үшін аталық өрмекші қызу бәсекеге түсіп, алты сағат бойына оның көңілін табуы керек. Ақыр аяғында оның қос жыныс мүшесінің бірі жұбының қос саңылауының бірінен табылады. Осы сәтте аналығы аталықты тірідей жей бастайды. Егер ол тірі қалса һәм мертігіп қалмаса, бағын қайта сынап көре алады.

Зерттеу барысында, әртүрлі жастағы аналықтарымен бетпе-бет келгенде аталық өрмекшілер жастауларының жартысымен ғана, ал егделерінің түгелімен шағылысқаны байқалды. Жастарына «тиіскендердің» ешқайсысы каннибализмге ұшырамаған, ал егделердің «қолынан» жартысынан көбі мерт болды. «Біз жас өрмекшілердің жасамыстарымен қатынасқа түсіп, «суицидке» бас тігуінің себебін түсіне алмай қойдық», – дейді зерттеу авторларының бірі Шеви Уанер. Бір теория бойынша, кемелденген ұрғашылар анағұрлым күшті жыныс феромондарын бөлу арқылы фертильдігі мен қартаң жасы секілді кемшіліктің орнын химиялық жолмен толтырады.

Авторы: Патрисия Эдмондс пен Кэти Уоткинс

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Қоғамның қызу талқысына ұсынылған Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында: «Жануарлар бейнесі адам мен табиғаттың өзара байланысының символына баланып, көшпенділердің рухани бағдарын айқындап отырды», – деп орынды айтылған. Бұл идеяны жұртшылыққа кеңірек түсіндіру мақсатында жуырда «National Geographic Qazaqstan» журналы еліміздің бірнеше қаласында «Ұлы дала киесі» атты арнайы фотокөрме өткізді.

Кезінде Батыс Еуропаға дейін тіршілік еткен киіктер (кейде ақбөкен деп те атайды) қазір негізінен Қазақстанда ғана (90 пайызы) қалды. Оның себебі қазақ халқы бұл киелі жануарды жақсылықтың жаршысы, берекенің бастауы, ырыс-құттың нышаны деп түсінгендігінде болар. Ресми деректерге сүйенсек, өткен ғасырдың 50-60-жылдары миллионнан астам киік мүйізіне бола кісі қолынан қырылып кеткен. Әр түрлі апаттардың салдарынан жыл өткен сайын олардың саны азайып, жойылып барады. Бір кездері сайын далада миллиондап жайылған жануардың бүгінде тек 215 мыңы басы ғана қалыпты.

Фотокөрменің басты мақсаты халқымызға етене жақын жануарды барынша сақтау әрі қоршаған ортаны қорғау проблемаларына қоғамның назарын аударту болатын. Шараға келген қоғам қайраткерлері, халық қалаулылары мен қарапайым көпшілік Қазақстан, АҚШ және Германияның ең атақты фотографтарының айлар бойы түсірген композицияларын тамаша­лау­­ға мүмкіндік алды.

Ашылу салтанатында сөз сөйлеген Парламент Сенатының депутаты Бірғаным Әйтімова: «Бөкендердің тілі жоқ. Ол басына түскен қайғысы туралы айта алмайды. Олардың жалғыз жанашыры – біз. Кейде іссапармен баратын жерімізге тікұшақпен ұшамыз. Сол кезде кең далада жайылып жүрген киіктерді көріп ерекше әсер аламын. Сондай тамаша көрініс! Осы бір жануарды қорғау, сақтау бәріміздің міндетіміз. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында аң стилі   қазақ халқының дүниетанымында ерекше орын алатынын бекер айтқан жоқ. Көрменің «Ұлы даланың киесі» деп аталуы да тегін емес секілді. «National Geographic Qazaqstan» журналының ұжымына шығармашылық табыстар тілейміз», – деді.

Екі айға жуық уақытта көрмені миллионнан астам көрермен тамашалады. Шара алдағы уақытта еліміздің басқа да қалалары мен елдімекендеріне қо­­йы­л­­ады деп жоспарланған. Тақырыпқа қатысты зерттеу деректері мен фотосуреттерді журналымыздың арнайы қосымшасынан оқи аласыздар.

Фото: Николай Денисов, Дмитрий Ругис

Бір кездері сайын далада миллиондап жайылған жануардың бүгінде тек 215 мың басты құрап отыр.

Киіктер саны:

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Йеллоустоун (сарытас) ұлттық паркінің жазғы көрінісі көз шағылыстырады, ал оның астында өзгеше шындық жасырулы. Фотограф Брайан Скерри мыңдаған жыл бұрын сөнген гидротермалды жанартаудың кратерінде пайда болған Йеллоустоун көлінің өзге әлемдік экожүйесімен танысып қайтты. Ал суреттегі Ұлттық парк қызметінің дайвері әрі фотографы Бретт Сеймур оған гид болды.

Бір апта қалды

Биіктіктің өзгеруі

Бала кезінде Скерри химия жабдықтарына қарағанда тас жинағанды көбірек ұнатып, геолог боламын деп үміттенген. 11 000 жылдық гидротермалды суасты түзінділері арасына сүңгу – ол армандаған тапсырманың бірі. Алайда Скерри жуырда ғана Оңтүстік Кореядан оралды. Дельфиндердің артына түсіп жүрген жерінен ол бірден Солтүстік Америкадағы теңіз деңгейінен ең биік орналасқан көлдердің бірі – Йеллоустоунға келмекке бел буғаны жағамызды ұстатты. Өйткені оның жұмыс істеу ортасы 2300 метрге бір-ақ ауыспақ еді. Ол қаншалықты дайын?

Үш күн қалды

Қажетті заттардың тізімі

Өзін мұзды судан қорғау үшін Скерри су өткізбейтін сүңгуір костюмін киіп алды. Гидрокостюмге қарағанда оның ішінде термалды қабаттары бар. Қайықтан суға сүңгіген кезде, Скерридің үстінде 45 килолық құрылғы болды.

• Су өткізбейтін сүңгуір костюмі;
• Салмағы 13,6 килолық сүңгу жабдықтары (қорғасыннан);
• Жүн шұлық, термалды сым мен жейде;
• Тоғыз портативті су­­асты шамдары;
• Камера жабдықтары салынған сегіз қорап.

Минуттар қалғанда

Жолға шығуға дайынбыз

Скерри мен Сеймур күн сайын қайықпен көлге барып, құралдарын сайлап, арқамен суға түсіп, монохроматикалық реңкті өзге әлемге еніп кетеді. Судың асты қараңғы. Бір жерге бағытталған жарықтың өзі сегіз-ақ метр қашықтықты көруге мүмкіндік берді. Оның өзіне өте көп жарық қажет болды. Сеймур екеуі айналаны фотостудиядия­дағыдай жарыққа бөлеу үшін тоғыз шамды қатар орнатуға бір апта уақыт жұмсайды. Бәрі де ойдағыдай кадр үшін!

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе, shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Нгуйен кенгуруларды фотоға түсіруді армандаған кезінде «Google Earth» оны Аустралия жағалауына – кенгуралардың саябағы ретінде танымал мекенге жетеледі. Оның алғашқы таңғы сапары сәтсіз болды: ол жерде кенгуру мүлде жоқ еді. Кейін қайтып барғанда ондаған кенгуру мен валлабиді көреді. Олар толқындар арасынан теңіз өсімдіктерін теріп жүр екен. Екеуі күресіп жүр, біреуі қарсыласына қарағанда пәрмендірек көрінеді. «Кішісі есіме кішкентай ұлымды түсірді», – дейді Нгуйен.

КІМ: Канаданың Монреальдағы видео ойындар компаниясының анимация директоры.

ҚАЙДА: Аустралияның Кейп Хилсбороу саябағы кенгуруларымен аты шыққан жер.

НЕ: Sony A7RII камерасы.

Your Shot қауымдастығына қосылып, өз суреттеріңізбен бөлісіңіз. YourShot.ngm.com

Әдетте қазақ жерінің хикметтері жайлы көп айтамыз. «Дүниеде жоқ, сирек кездеседі» деген теңеулерді де жиі қолданамыз. Онда неге әлемдік туристер Қазақстанды білмейді?

Халықаралық тәжірибе бойынша экономикаға әсер ететін турист – білінбей келіп, білінбей кететін турист емес, қонақүйлерге түсіп, музей, қорықтарды аралап, дүкендерден сауда жасап, арнайы қызмет түрлерін пайдаланатын турист екен. Ендеше оған сай деңгейде жағдай жасалу керек деген сөз. Жағдай дегенде бәлендей қиын да емес, әлеу­меттік зерттеулер көрсеткеніндей, туристке үш-ақ нәрсе қажет екен. Біріншісі – жақсы жол, екіншісі – электр энергиясы, үшіншісі – заманауи таза дәретхана. Міне, осы үшеуі ғана елге миллиондаған турист әкеле алады.

«ҚР 2019-2023 жж. әлеуметтік-экономикалық даму болжамында» туризмді дамытудың басым бағыттары бойынша былай делінген:

«Өңірлерді қолайлы инвестициялық ахуал­мен қамтамасыз ету мақсатында «Арнайы туристік аймақтар» енгізіледі және туристік қызығушылыққа танымал орындар бағыттары бойынша әуе, теміржол, автобус рейстерін субсидиялау мәселелері шешіледі.

Визалық көші-қон режимін ырықтандыру бойынша экономикалық дамыған әрі саяси тұрақты 63 елде визалық орталықтар ашу және Алматы, Астана халықаралық әуежайлары арқылы 72 сағаттық визасыз транзитті енгізу бойынша жұмыстар жалғасады».

Келесі беттерден шетелдіктер үшін Қазақстанның ең тартымды саналатын туристік орындары туралы мәліметтерді оқи аласыздар. Алғашқы орында сөзсіз Алматы қаласы тұр. Елімізге жылына шамамен 4,5 млн. турист ат басын бұрса, соның 1 миллионға жуығы тек ару Алматыны көруге келеді екен.

Авторы: Мақсат Ясылбайұлы, фото: Ерболат Шадрахов

Еліміздегі туризм саласының даму барысын журналымыздың арнайы қосымшасынан да оқи аласыздар.

– Міне, келіп те қалдық, – деді ауыл әкімі Исатай.

– Ақтолағай атты борлы тау осы, – деп оны қостады аудандық газеттің бас редакторы Лұқпан есімді әріптесіміз.

– Фантастика!!!

Бұл біздің аузымыздан шыққан сөз. Десек дегеніміздей, құба белдегі аппақ тау сілемдеріне іліккенімізде, алдымыздан ғажайып бір әлемнің есігі айқара ашылып сала берген еді. Ұзындығы 30-35, ені 4-5 шақырым жерді жүлгелей созылып жатқан қырат қойнауларында не жоқ дейсіз. Бәрі бар. Олай дейтініміз, бір кездері, яғни, миллион жыл шамасы бұрын теңіздің түбі болған мұндағы әртүрлі топырақ шөгінділерінен тұратын ойпатта Американың Колорадо шыңырауларындағы кереметтер бой көрсеткендей. Сондай-ақ мұнан Австралияның Улу жотасындағы тылсым тіршілікке толы көріністер де көзге шалынып қалғандай. Көлік ішіндегі терезе әйнегінен жан-жағымызды осылай барлап-байқап келе жатқандағы алғашқы әсерден тағы бір түйгеніміз мынау болды. Ол Ақтолағайдағы үлкенді-кішілі жартастардың біреуі таза бордан, екіншісі әктен, үшіншісі қабат-қабат ұлутастардан, ал қалғандары сұрғылт топырақты құм жентектерінен тұратындығы еді. Осыларды мыңдаған жылдардан бері жел мүжіп, жаңбыр мен қар сулары шая келе, олардан табиғат  ана ертегілер еліндегі сияқты сантүрлі бейнелер жасаған.

– Қараңызшы, – деді қарсы алдымыздағы мына ғажайыптарға таңдай қаға қарап тұрған бізге Исатай. – Сол жағыңыздағы ана жота өркешті түйеге, ал оның іргесіндегі төбе қабат-қабат шелпектен тұратын торттан аумайды емес пе?!

– Иә.

– Енді мына жақтағы түбі жіңішке ағаш кеспегі сияқты, үсті жапырайған қалпақтан аумайтын әктас ше? Бұл саңырауқұлақтың, иә, соның нақ өзі ғой. Сондай-ақ оның арғы жағындағы дөңге назар аударыңызшы. Мысырдағы Хеопс пирамидасын көз алдыға әкелмей ме?!

– Дұрыс айтасың. Бәрі өзің айтқан жобаға келеді.

Осылай деген біз сөз кезегінде қасымыздағы серіктерімізге өз пайымдауларымызды да айтуды ұмытқанымыз жоқ. Ол мәселен төңіректегі кейбір тау бөліктерінің шахмат тастарына ұқсастығы-тын. Оң жағымыздағы қорған мұнарасы тәрізді тоқал бас шың тура фигурасын елестетсе, ойпаттағы жеке дара тұрған әсем әктас шахмат ханшайымынан аумайды-ау, аумайды! Ал сай қойнауларындағы шашырап жатқан үлкен борлы кесектер ше? Олардың екі-үшеуі пешка, шеткі біреуі ақ ладья бейнесін көз алдыға әкеледі.

– Адам аяғы тимеген осы елсіз жер, шырышы бұзылмаған мына тұмса табиғат аясы туралы тағы не білесіздер? – дедік біз жолбасшыларымызға. – Ертең: «Қап, мына бір жәйтті айтуды ұмытып кетіппіз-ау», – деген өкініш болмасын. Естіген-білгендеріңізді ортаға салыңыздар. Құлақ қойып тыңдайық.

Бұл жөнінде арғы-бергі заманнан көп нәрсені айтқан Лұқпан Қадырұлы болды. Оның сөзіне қарағанда Ақтолағайдың мына өзіміз беттеп келе жатқан биік шоқысы Құлшардың қыстауы деп аталады екен. Ертеде осындай есімді жігіт болыпты. Намысқой, кеудесін ешкімге бастырмаған ержүрек ол патша өкіметіне арқа сүйеген жергілікті билік иелерінің өктемдігіне қарсы шығып отырған ғой. Сол әрекеті үшін түрмеге де қамалады. Итжеккенге айдауға қам жасалған соңғы бір сәтте абақтыдан қашып шығып, Ақтолағайға жетеді де оның ең биік жерін мекен етеді. Сөйтіп өзін ұстауға келген қуғыншыларды беттетпей ғұмыр кешіп, 1917 жылғы кедей-кепшікті қорғаған қызыл төңкеріске аман-есен жеткен дейді.

Осы шоқыға ентігіп әзер шыққан біз айналаға барлай көз салдық. Төңірек тып-тыныш. Ұзыннан-ұзақ созылған аласа тау сілемдері алақандағыдай анық көрінеді. Серіктеріміздің сөзіне қарағанда өзіміз тұрған биіктіктен Атырау жақтағы Теңіз кеніші ілеспе газының алаулаған жалыны күні кешеге дейін анық байқалып тұрған екен. Қазір оны дүрбімен іздеп қарасаң да таппайсың. Себебі түсінікті. 2010 жылдан бастап ТШО аспандағы аталмыш факелді ауаға босқа жандырып қоюды доғарған. Ілеспе газдың біз сөз етіп отырған бұл ағыны бүгінде өңірдегі кішігірім технологиялық және тұрмыстық-шаруашылық нысандарын жылытуға бағытталыпты. «Игі іс, дұрыс қадам екен», – дедік біз бұған іштей риза болып.

Тау беткейінен төмен түсіп келе жатып біздің келесі бір назар аударған нәрсеміз ол мұндағы жер қыртысына ақ сүйек боп жабысып қалған балық қаңқаларының қалдықтары еді. Юра дәуірі деп аталатын осыдан миллиондаған жыл бұрынғы заманда бұл ойпатта шалқыған теңіз болыпты. Кейін ол тартылып, құрғаққа айналғанда, ондағы су жәндіктері жоғарыдағыдай кейіпке түскені өз-өзінен түсінікті. Қазір міне, біз солардың тас пен топыраққа айналған жентектеріне таңдана қарап келеміз. Мәселен мынау ихтиологтардың тілінде губка, яғни кеуек деп аталады. Бұл өн бойы түрлі тесіктерден тұратын теңіз жәндігінің ұлутасқа айналған түрі. Кезінде ол сол саңылаулар арқылы өзінің ішіне судағы ұсақ моллюскаларды сорып алып, сонымен қоректенетін болатын. Ал ана бір жердегі жалтырап жатқан сәби саусағындай сүйек ше? Ол ма, ол акуланың тісі. Әп-әдемі, сыртына лак жалатқандай аппақ үшбұрышты немесе жебенің ұшы пішіндес қаңқа қалдығы өткір-ақ. Иесі жаңа ғана қайрап қойған қанжар секілді оны қолымыздағы қойын дәптер парағы үстіне жеңіл қозғап көргеннің өзінде қағаз бетін оңай тіліп түскенін көріп таңғалдық. Сол сияқты мына төңіректегі төбе-төмпешіктердің бөлшектері болып кеткен мезазой заманындағы теңіз кірпілері мен корралды арал маржандарының, скат пен ихтиозавр сияқты алып балық аталары мен теңіз лалагүлінің тамырлары, белемнит және аммониттердің қалдықтары көре білген адамға көп жайды аңғартқандай.

Ақтолағайдың әктасты сайлары мен борлы жарқабақтарын асқан бір романтикалық құштарлықпен аралап жүргендегі біздің ойымызға оралған соңғы нәрсе: «Мұндағы жан-жануарлар әлемі мен өсімдіктер дүниесі қандай? – деген сауал еді. Аң мен құстан көргеніміз бұта түбінен тұра қашқан қоян мен ши арасынан тышқан аулаған түлкі болды. Оларға назарымыздың ауғанын байқаған Исатай: «Кезінде мұнда ақбөкендер жыртылып айырылатын», – деді бетімізге қарап. Бірақ қазір бұл дала арулары жоқ. 90-жылдарғы аласапыранда аң мүйізінен дәрі-дәрмек дайындайтын қытайлық компаниялардың сұранысын «қанағаттандыруға»  ынты-шынтымен кіріскен аңшылар бұл бағыттағы өз істерін «беске» атқарған. Соның салдарынан ақбөкендер айтарлықтай азайып, барының өзі басқа жаққа ауып кеткен. Аянышты жағдай. Ойсыз іс. Оспадар тірлік. Көңілімізді басқа жаққа аудару үшін көкке көз тіккенбіз. Төбемізде қыран қалықтап жүр екен. Қалың қау, қордалы мия арасынан пыр етіп әлдебір құс ұшты. Бозторғай! Зеңгір көкке шығып алған соң, өзінің әдемі әніне басты  дейсіз. Осыдан кейін бізді топ-топ қарлығаштар жанай  ұшқан. Қанаттарының суылы мен көз ілеспес қимыл-қозғалысы қандай әдемі әрі әсерлі десеңізші,  шіркін! «Тәубе! – дедік күбірлеп. – Бар екенсіңдер ғой. Аман-есен жүре беріңдер осылай».

Келсең қайтқың келмей, төңірегіңдегі тылсым, жұмбақ көріністерді қайта-қайта көруден жалықпайтын бұл жерге біз таңертең аяқ басқан едік. Сонда мұндағы ақ таулы аймақ айналасына аппақ нұр шашып тұрғандай болып көрінген. Қазір кеш. Енді қарасақ, еңкейіп бара жатқан күнмен бұл өңір кемпірқосақ тәрізді түрлі-түсті бояуға бөленіп тұр. Керемет! Ғажап! Еш жерде кездеспейтін көрініс. Қайталанбайтын құбылыс. Осы байқағанымызды көңіл түкпіріне терең ұялатып, көліктегі көп адам табиғат ана тудырған тағы бір тылсым бейнеге ие төбеге таяна бердік. Жанынан өте бере байқасақ, алысқа қарап тұрған аңшы мен қасында шоқиып отырған оның бөрібасар итінен аумайды-ау, аумайды. Оған бәріміз бірауыздан «Көкжиекке көз тіккендер» деп ат қойдық та алыстан бұлдыраған дөңдегі тағы бір сұлбаға қарадық. Мектептегі тарих оқулығынан көрген етжеңді, өктем мінезді әйел затына ұқсай ма, қалай? Кім еді ол? Таптық. Иә, сол… Соның өзі. Екатерина патшайымның пошымы ғой.

… Осылай дабырласып келе жатқанымызда күн де батты. Төңіректі іле қараңғылық басты. Сонымен бірге әңгімеміз де үзілді. Ал, алдымызда  жол. Аудан орталығы Қарауылкелдіге баратын ұзақ жол. Бір белестен соң…, бір белес. Жеткізер емес шегіне…

 Авторы: Жанболат АУПБАЕВ, фото: Константин Киквидзе, Владислав Якушкин

Сүтқоректілердің тамақтануындағы сырды аша алатын құнды мәлімет.

Өткен жылы төлдеген Калая – батыстық алқап горилласы омырауынан сүт сауып алдыруға қарсыласқан жоқ. Оның сүті – Смитсон ұлттық зообағындағы табиғат қорғау бастамасының бір бөлігі іспетті. Жалпы мұнда сүтқоректілер сүтінің әлемдегі ең алуан қоры сақталған. «Қордағы 200-ден астам жануар түрлерінің сүті екі мақсатты көздейді», – дейді биолог Майк Пауер. Бұл сынамалар жануарлар үшін қорек формулаларын жасап шығаруға сеп болады. Сондай-ақ олар homo sapiens-тің шығу тегінен хабар береді. «Горилла сүтінен алынатын дерек адам сүті қалай эволюцияланғанын көрсетеді», – дейді ол.

Авторы: Кэтрин Цукерман

Мақаланың толық нұсқасы мен әлемдік зерттеулердің қайнар көзіне қол жеткізгіңіз келсе,
shopnationalgeographic.kz арқылы онлайн жазылыңыз.

Біздің бұл өлкеге жол шегуімізге кездейсоқ оқиға себеп болды.

Қалай дейсіз ғой?

Жалпы мерзімі бір жетілік жолсапардың ат басын Оңтүстік өңіріндегі Бәйдібек ауданының алыс мал жайылымынан қайырған бетіміз еді. Кенет тау аңғарындағы қаптал жолда бірінің артынан бірі үздік-создық боп шұбатылып келе жатқан адамдарға көзіміз түсті. Олар артынып-тартынып алған. Әрқайсысының иығында аузын байлаған кенеп дорбалары бар. Оны былай қойғанда, қолдарындағы ағаш бұтақтары мен жапырақтарының өзі әлгілерге кім-кімнің де болмасын назарын еріксіз аудартқандай.

Иен таудың ішінде жүрген бұл неғылған адамдар? Туристік маршрутпен жүрген саяхатшылар ма? Жо-жоқ. Олай деуге тіптен негізсіз. Сонда кімдер?

Кездейсоқ көріністен туындаған жоғарыдағы сұрақтардың шешімін таппай дағдарған біз не де болса әлгілермен жолығысуға бел байладық. Машина әйнегінен көріп келеміз, тастақ жолдан төтелей салған «Ниваның» жүрісінен секем алған алдыңғы қатардағы бір-екеу қолдарындағы ағаш бұтақтарын қалың шөп арасына қарай жытыра бастады. Ал, арттағылар болса мүлде бейқам.

– Түһ. Орманшылар екен десек…

Қарсы алдымызда тұрған екеудің бірі – оң жақтағы жалақ сары осылай деді де, рабайсыз ыржиып қойды.

– Олар бұл жерден не алсын, Толя. Сен-дағы қай-қайдағыны айтып…

Жолдасының тыз етпе мінезіне намыстанған жігіт жерге бір түкірді де, жасырған жүгіне қайтадан қол созды.

– Жүзім жеңіздер, жігіттер!

– Ықыласыңызға рахмет. Тау арасындағы қайдағы жүзім?

Біз даусы жер астынан естілгендей боп жол жиегінде қарманып жатқан жанға осылай деп жауап қата беріп, қалт тоқтай қалдық. Тоқтай қалдық та оның қолындағы жаңа бір әзірде ғана сындырып алынған ағаш бұтағына көзіміз түсіп таң-тамаша қалдық. Өйткені, оның көзге таныс жапырақтарының астында… кәдімгі саусақша жүзімдер шоқ-шоқ болып мөлдіреп тұр еді.

– Бұл не?!

– Көріп тұрсыз ғой… Жүзім!

Содан не керек, әлгі жерде әңгіме тиегі өз-өзінен ағытылып сала берді. Біз – сұраушы, олар – айтушы. Бақсақ, сөз төркіні мынада екен. Кездестірген адамдарымыз Байжансай руднигінің жұмысшылары болып шықты. Олар жұмыс аптасының аяғындағы демалыс күндерін Қаратаудың табиғаты әсем аймақтарына саяхат жасауды дәстүрге айналдырған. Сондай сапарлардың бірінде олар тау қойнауында өсіп тұрған жабайы жүзімдікке кезігеді. Иен жатқан байлыққа кім қызықпасын?! Әу баста бір-екі адамға ғана белгілі болған жаңалық келе-келе бүкіл қалашыққа тарайды. Содан жұмысшылар әлгі жердегі жүзімді жыл сайын жинап әкетуді дәстүрге айналдырады.

– Табиғаттың бұл байлығы қоғамдық ұйымдарға белгілі ме?

– Онысын білмедік. Бізге қой, тек деп жатқан ешкім жоқ, әйтеуір. Жыл сайын келеміз де, кәп-кәдімгідей өнім жинап қайтамыз. Соған қарағанда…

– Ал қолдарыңыздағы сындырып алған жүзім бұтақтары неменеге керек?

Біздің орманшылар емес екенімізге көздері жетіп, енді-енді ашылып сөйлеп келе жатқан әңгіме иелері мына сұраққа келгенде тілдерін тістеп алғандай кілт тоқтады. Бірақ, байқап қараған адам болса мұның құпиясын айтпай-ақ түсінуге болар еді. Ол – жұмысшылардың тау басына алып шыққан ыдыстарын жеміске сықап толтырып алған соң, биікке қай­та өрлеуді  қиынсынғанынан  туған қам-қарекет сияқты.  Етек­­тегі машина – көліктеріне жетіп алысымен олар жолдорбадағы жүзімдеріне қанағат тұтпай, қолдарындағы сындырып алған бұтақтардың жемісін сыпырып алып, сабағын лақтырып тастамақ. Ашкөздік деген осы-ау, шіркін!..

Таңғажайып табиғат байлығын татымсыз табыс үшін рәсуа еткен жандардың қылығына ішіміз удай аши тұрып, біз олардан жабайы жүзім алқабының қай жерде екенін сұрадық. Жұмысшылар оның бұл жерден онша алыс емес екенін асыға-үсіге баяндады. Сөйтті де күзгі саркідір шөпті сатыр-сұтыр басып, төменге қарай жөнеп берді.

… Осы жер дегені – көш жер болды – демекші, жабайы жүзім алқабы сай табанынан  едәуір биіктегі жақпартасты жонда екен. Қаратаудың үйдей-үйдей боп дөңкиген қойтасты қабағына талма-түс кезінде жетіп, онан күн ұясына кірер кезде ғана қайттық. Ойымыз – он сан.

– Иә, – дейміз іштей. Адамзаттың алақаны аясында дерлік бүгінгі мынау шексіз әлемде шешілмеген сыр бар ма деп айта аламыз ба? Әлбетте жоқ. Тіпті өзімізді қоршап тұрған туған өлкенің көз үйренген, көңілге таныс төл табиғатының өзі қайран қалдырарлық қаншама сырға толы. Соның бірі – осы қазір ғана өзіміз көзімізбен көрген құбылыс емес пе?

Оңтүстік өңіріндегі Бәйдібек ауданындағы бұрынғы «Прогресс», «Красная Нива» елді мекендерінің маңындағы Қаратау күнгейі сілемінде, ондағы тау өзендерінің тар аңғары мен қия беткейінде шағын орман алқабы бар екені жергілікті жұртқа жақсы мәлім. Бірақ, мұның еліміздің өзге жерінде кездеспейтін өзінше ерек табиғи құбылыс екенін кім аңғарған… Енді қарасақ мұнда үйеңкі, тұт, ақшешек, шетен, тобылғы сияқты ағаш түрімен бірге жабайы алма, таупісте, кәтіреңкі, таушие, долана тәрізді жеміс-жидектердің жалпы есебі қырықтан астам түрлері өседі екен.

Бірақ соның ішінде Орта Азия мен Қазақстан тауларының арасында өзінше ерек табиғи бітімді Қаратау орман-тоғайында өсетін аса бағалы сан алуан жемістерінің бірі – жабайы жүзімнің орны бөлек дер едік. Оның Орта Азияның жылы шуақты оңтүстік тауларында емес, одан едәуір шалғай, табиғаты қатал Қазақстан  даласының ортасында жатқан Қаратауда кездесуі таңғажайып нәрсе.

Біздің бір байқағанымыз – Қаратаудың жабайы жүзімі тау өзендері мен бұлақтарының бас сағасында, ондағы қарағаш, тау сәмбісі, долана ағаштарының арасына иек сүйей өседі екен. Оның шырмауық сияқты жіңішке сабақ ұштары әлгі ағаштардың бұтасына иық арта асылып, 7-10 метрге дейін көкке өрлеп кеткен. Жемісі – мөлдір ақ және қара түсті. Дәмділігі мен шырындылығы өзімізге белгілі екпе жүзім сорттарына қарағанда сәл ашқылтым ба қалай, әйтеуір қанттылығы кем сияқты.

Ел қонысынан шалғай, жолы қиын тау шатқалдарының дүлей  өміріне үйлесіп, сан ғасырлар бойы сақталып келген осы ғажап жемістің қайдан шыққаны жайлы дәл қазір не айтуға болады? Бұл жүзім шын мәнінде жабайы ма, жоқ әлде бір заманда тау қойнауын мекендеген адамдар қолдан өсірген екпе жүзімнің шөре-шөре қалдығы ма? Мұндай жорамалға ғылым қандай жауап  қайтармақ? Әйткенмен жүзімнің адам аяғы баспаған қиын қияда, дүлей түпкірде өсіп тұрғанына және біздің республикамыздың оңтүстігін қоршаған дулыға таулардың бұдан миллиондаған жылдар бұрынғы үштік дейтін дәуірде жылы  теңіздің жағалауы болғанын, сол тау қойнауларын субтропикалық ну ормандар алабы тұтас алып жатқанын ескерер болсақ, Қаратаудың ғажап орманы да, оның төл байлығы – жабайы жүзімнің де шыққан төркіні сол ежелгі дәуірмен сабақтас деп айтуымызға неге болмасқа. Қалай десе де бұл бүгінгі ғылым үшін көңіл бөлерліктей аса қызығарлық құбылыс екені анық.

Қаратау сілемдерінің биік жоталарындағы өзіміз кездейсоқ куәгер болған жоғарыдағы оқиға, ондағы жүзім тоғайларының келбеті көпке дейін көкейімізден кетпей, ұзақ есте сақталып жүрді. “Ойды ой қозғайды”, демекші ақыры мынадай шешімге келіп тоқтадық. Ол – Алматыға келген соң республика Ғылым академиясының жанындағы көп ғылыми зерттеу институттарының біріне қоңырау шалып, сондағы мамандардың пікірін тыңдау. Бұл құбылысқа олар не дер екен?

Осы бағыттағы алғаш хабарласқан мекемеміз – Ботаника институты болды. Телефон құлағын көтерген мамандардың бірі бұдан біраз жыл бұрын сондай бір хабар естігенін, оны ауыл шаруашылығы ғылымының кандидаты Эдуард Дәулетбайұлы Мәденов жақсы білетінін айтты. Ол кісімен арадағы болған әңгімеде біз көп жайға қаныққандай болдық. Соның ең бастысы, бәлен жерде түген деген зат бар деген хабарды өз басы ұшқарылық деп ұғатын, оған нақты көз жеткізбейінше шалағай шешім қабылдамайтын жігіт ағасының аузынан шыққан аз да болса сазды пікірлердің кім-кімге де болса ой тастайтындығы еді.

– Сіз сұраған жәйтке келетін болсақ, бұл жерде онымен мен тек әуесқой зерттеуші ретінде ғана айналысып жүргенімді айтар едім, – деді ол. – Неге дейсіз ғой? Қаратаудың жабайы жүзімі, сөз жоқ, өте қызық құбылыс. Бірақ, онымен түпкілікті айналысуға бұрыннан қолға алған тақырыбым бар болғандықтан уақыт жете де бермейді. Құпия сырын ішіне бүккен жұмбақ жеміс – жабайы жүзім анау-мынау төрт немесе бес жылдың ішінде зерттеу нәтижесін бере қояр оңай дүние емес. Аталмыш жүзімді осыдан алты жыл бұрын алғаш кездестіргендердің бірі болғандықтан ба, әріптестерім оны менің қанжығама байлады да, өздері қайтып бұған мойын бұрған жоқ. Содан бері мен оның жанкүйері болып қала бердім.

– Бұл сіздің негізгі тақырыбыңыз болмағанымен өткен уақыт аралығында одан не байқап, нендей ой түйдіңіз?

Ғалымның  айтуына қарағанда, жабайы жүзім ТМД елдері ішінен Грузия мен Түрікменстанда ара-тұра кездеседі екен. Ал Қаратаудағы табиғат байлығы болса көлемі шағын, әр жерде оншақты түптен бытыраңқы орналасқан Қазақстандағы  бірден-бір жалғыз аймақ. Маманның бұл тақырыптағы тағы бір пікірі, аталмыш жемісті жабайы жүзім деп атауға келіспейтіндігі. Өйткені биологиялық ережеде жабайы жүзімдер мінездемесі жемісінің ұсақтылығымен, өнімді аз беруімен сипатталынған ғой. Соған қарағанда мұны жабайыланған жүзім деп атаған орынды сияқты.

Ол өз пікірін неге сүйеніп айтып отыр сонда? Оған жауап беру оңай. Қаратау қойнауының жемісі өзінің түрі, ерекшеліктері, өнімді мол беруі жағынан алып қарағанда қазіргі екпе жүзімге келеді. Мұның үстіне оның көктем кезіндегі тозаңдануы да соған ұқсас.

Дей тұрсақ та, осы жолдарды оқып отырған оқырмандардың көңілінде  мынадай бір күдіктің орын алары анық. Ол – екпе жүзімнің жиені деп табылған жұмбақ жеміс елсіз-күнсіз тауда қалай өскен және оны адам аяғы баспаған құз-қияға кімдер апарып отырғызған деген сауал. Оған  ғалым мынадай жорамал айтады. Сонау ертедегі ескі заманда Қаратау асуларымен Түлкібасқа қарай Ұлы Жібек жолы өткен.  Онымен Орта Азия саудагерлері түрлі жүктер тасыған. Сондай сапарларының бірінде керуендегі жеміс-жидектер ұзақ жолға шыдас бермей бұзылған соң, саудагерлер алып жүруге жарамаған түйе теңдерді Қаратаудың қаптал жолынан төмен қарай аударып кетуі де ықтимал. Уақыт өте келе әлгі жерде жүзімдік алқабы пайда болған.

– Қаратау жүзімінің негізгі ерекшеліктері мен қасиеттері қандай және оның келешектегі тағдыры не болмақ?

– Өзіміз сөз етіп отырған жүзім өнімді мол береді, – деді әңгімесін қорытындылауға ыңғайланған ғалым: – Оның қазіргі қолда бар Боралдай, Балабөген (жер аттарына байланысты алынған атаулар) сорттарынан байқалған басты қасиет – сабақтарының қар астында жатып-ақ үсімей, суыққа шыдамды келетіндігі. Оның үстіне олар тамырларын өте терең, 10-15 метр жер астына жайған. Биіктігі 8-10 метр, діңі 12-15 сантиметрді қамтитын Қаратау жүзімі шөлге өте төзімді. Одан байқаған бір кемшілігіміз сол, ол шырындылығы, тәттілігі жөнінен ептеп сыр беріп қалатындығы. Мұндағы қанттылық не бары 22-23 процент қана. Біздің мақсат – селекция жұмыстарын жүргізе отырып, суыққа төзімді, көктем мен күздегі  жүзім сабақтарын жерге көміп, қайтып ашып-жабуды талап етпейтін, ауыр қол жұмысын жеңілдететін яғни қалың қар астында жатып үсімейтін жаңа түр табу. Егер көп жылдарды сарп етер, көп уақытты қажет етуге тура келер Қаратау жабайы жүзімі негізіндегі тәжірибе жүзеге асса, онда ауыл шаруашылығындағы көп қолбайлау туғызатын жүзімді ашып-жабу жұмыстарында айтарлықтай жеңілдікке қол жеткізген болар едік. Ескерте кетейін, бұдан Қаратау жүзімі керемет, оны көбейтіп егу керек деген пікір тумаса керек. Біздің ойымыз – тек тәжірибе жұмыстарын асықпай бірқалыпты жүргізе отырып, оның кейбір тиімді жақтарын өзіміз пайдаланып жүрген жүзімдерге енгізу жақтарын қарастыру, талпыну.

… Адамзат өзі пайда болғаннан бергі уақытта табиғаттан үйрену үстінде екендігі, ғылым дамыған сайын оны үйренудің күрделене түсетіндігі бізге белгілі. “Табиғатта бәрі де бар. Ал мұны табиғатпен етене достасқан адам ғана біле алады”. “Табиғат кітабы адам үшін сарқылмайтын қайнар көз”, – дейді М.М.Пришвин. Демек, адамзат білімі табиғатты тану арқылы дамиды.

Табиғаттың адамға үйретері көп. Мұны еске алып отырғандағы ойымыз – Қаратаудың қойнау-қойнауындағы жабайы жүзімдердің пайдасы бар ма, әлде жоқ па, оны ғылым көрсете жатар. Бірақ оны көздің қарашығындай сақтау керек. Себебі, бұл құбылыс туған жер табиғатының бай мүмкіндіктерін айғақтайтын бір белгі емес пе?

Авторы: Жанболат Аупбаев, фото: pixabay